Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước – Tiềm năng di sản tư liệu

VHO – Chiều ngày 4.6, tại TP Ninh Bình đã diễn ra Hội thảo Khoa học quốc tế “Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước- Tiềm năng di sản tư liệu”. Hội thảo do Sở VHTT Ninh Bình, Trường ĐH KHXH và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam phối hợp tổ chức.

Giá trị đặc biệt quan trọng của Văn khắc núi Non Nước

Núi Non Nước (Dục Thúy sơn, Sơn Thủy, núi Hộ Thành) nằm ở ngã ba sông Vân và sông Đáy, nay thuộc TP Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Núi Non Nước hiện lưu giữ 37 văn bia chữ Hán- Nôm trong tổng số 43 văn bia hiện còn, ghi lại các sáng tác thơ văn của nhiều tác gia nổi tiếng từ thời Trần đến thời Nguyễn.

Trong đó thơ văn ngự chế của các vị hoàng đế Trần Minh Tông, Lê Thánh Tông, Lê Hiến Tông, Lê Tương Dực, Lê Hiển Tông là một sưu tập đặc biệt.

Hiếm có một danh sơn, di tích nào có được sưu tập thơ văn ngự chế còn bảo tồn được như ở Dục Thúy sơn.

Thơ văn ngự chế của các vị hoàng đế trên văn bia núi Non Nước có niên đại từ thời Trần qua Lê sơ đến Lê Trung hưng. Với nội dung đa dạng, từ ghi lại lịch sử đến thể hiện cảm xúc trước vẻ đẹp thiên nhiên, ca ngợi phong cảnh hữu tình của núi Dục Thúy, việc công đức vào chùa…

Phát biểu khai mạc Hội thảo, ông Nguyễn Mạnh Cường, Giám đốc Sở VHTT Ninh Bình cho biết, hệ thống văn khắc ma nhai trên vách đá núi Non Nước (TP.Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) có giá trị đặc biệt quan trọng.

Di tích núi Non Nước không chỉ nổi tiếng với các giá trị lịch sử, văn hóa, cảnh quan đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh cấp Quốc gia đặc biệt, mà còn là kho tàng di sản tư liệu đặc sắc.

Hệ thống văn khắc Hán Nôm trên vách đá tại đây mang nhiều ý nghĩa về lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng và văn học – nghệ thuật, không chỉ phản ánh sự hiện diện và phát triển của di văn Hán Nôm tại vùng đất cố đô mà còn là minh chứng sinh động cho quá trình giao lưu văn hóa, cho tư tưởng, tín ngưỡng của các triều đại phong kiến Việt Nam qua nhiều thế kỷ.

 Trong tổng số 43 văn bia ma nhai hiện còn trên núi, có 37 bản văn khắc Hán Nôm, niên đại trải dài từ thời Trần đến đầu thế kỷ XX, trong đó có 9 bài thời Trần, 3 bài thời Lê sơ thế kỷ XV, 1 bài văn bia thời Mạc thế kỷ XVI, 4 bài thời Lê Trung hưng thế kỷ XVII-XVIII, còn lại thuộc về thời Nguyễn.

Đây là kho tàng sử liệu, văn liệu phong phú và quý giá, sử liệu quan trọng, xác thực, ghi lại những sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử gắn với núi Non Nước và vùng đất Ninh Bình, cả nước và khu vực; là các bản khắc độc bản các tác phẩm thơ, văn ngự chế của các vị vua, thơ đề vịnh của thi nhân, cùng nét đặc sắc thư pháp, văn tự (chữ Nôm, chữ húy).

Một số tác phẩm văn học có giá nổi bật như: bia “Dục Thúy sơn Linh Tế tháp ký” do Trương Hán Siêu soạn và khắc vào sườn núi Dục Thúy vào năm Quý Mùi niên hiệu Thiệu Phong thứ 3 (1343) đời vua Trần Dụ Tông, đây là một trong những ma nhai có giá trị đặc biệt trong hệ thống ma nhai ở Việt Nam; bia “Thánh chỉ” của Thượng hoàng Trần Minh Tông khắc năm Kỷ Sửu niên hiệu Thiệu Phong (1349); bia ma nhai do Ngô Thì Sĩ và Ngô Thì Nhậm đề, đây là một trong những ma nhai ít thấy ở Việt Nam…

 Mặc dù vậy, hệ thống văn khắc Hán Nôm ở Non Nước vẫn còn ít được nghiên cứu một cách hệ thống, đồng bộ.

Ông Nguyễn Mạnh Cường mong muốn, Hội thảo sẽ là diễn đàn học thuật nghiêm túc, nơi gặp gỡ, chia sẻ thông tin, học thuật và kinh nghiệm quốc tế trong việc nhận diện, làm rõ giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và ngôn ngữ của văn khắc Hán Nôm núi Non Nước.

Đồng thời, thảo luận về khả năng lập hồ sơ di sản tư liệu cho hệ thống văn khắc này; đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị gắn với phát triển bền vững và giáo dục di sản; kiến nghị các hướng đi cụ thể để bảo vệ và phát huy giá trị đặc biệt của di sản văn khắc Hán Nôm núi Non Nước trong bối cảnh hiện nay.

 Nâng tầm di sản

Phát biểu đề dẫn Hội thảo, ông Nguyễn Tuấn Cường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) cho biết, Hội thảo quy tụ đội ngũ đông đảo các nhà khoa học, các chuyên gia đầu ngành trong nước và các học giả quốc tế uy tín đến từ Đài Loan, Pháp, Nhật Bản.

Sự đa dạng này không chỉ thể hiện ở phạm vi địa lý mà còn ở tính đa ngành, liên ngành của các hướng tiếp cận. Các báo cáo tại Hội thảo bao trùm nhiều lĩnh vực: từ những khảo cứu văn bản học, sử học, văn học so sánh, đến những phân tích chuyên sâu về giá trị di sản tư liệu theo các tiêu chí quốc tế; từ những nghiên cứu về lịch sử hình thành, đặc điểm nghệ thuật, nội dung tư tưởng của các văn khắc, đến những vấn đề cấp bách về thực trạng bảo tồn, những thách thức từ biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, và các giải pháp công nghệ, quản lý tiên tiến.

 Các tham luận cũng chia sẻ kinh nghiệm quý báu từ việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản tương tự ở Việt Nam và trên thế giới, như Ma nhai Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng), văn bia chùa Thiếu Lâm (Trung Quốc), hay các di sản tư liệu văn bia khác đã được UNESCO công nhận. Những góc nhìn so sánh này đặc biệt hữu ích trong việc định vị giá trị và xác định lộ trình phù hợp cho việc nâng tầm quốc tế của di sản văn khắc Non Nước.

Những trao đổi học thuật sâu sắc, những phát hiện mới và những đề xuất tâm huyết được trình bày tại Hội thảo sẽ không chỉ làm phong phú thêm nhận thức của chúng ta về di sản văn khắc Hán Nôm núi Non Nước, mà còn cung cấp những luận cứ khoa học vững chắc cho việc xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO công nhận đây là một Di sản Tư liệu của nhân loại.

 Chia sẻ kinh nghiệm để xây dựng thành công hồ sơ đề cử cho Chương trình Ký ức Thế giới của UNESCO, theo bà Linh Anh Moreau, Tổng Thư ký Ủy ban Ký ức Thế giới Khu vực châu Á- Thái Bình Dương, cần áp dụng các thông lệ tốt, đặc biệt trong các lĩnh vực nhận diện, xác định tầm quan trọng và so sánh.

Việc nhận diện hiệu quả tính xác thực bao gồm một quy trình kỹ lưỡng khi đề xuất di sản tư liệu có tiềm năng mang giá trị toàn cầu, khu vực và/hoặc cộng đồng. Điều này đòi hỏi nghiên cứu sâu rộng và đa dạng về các ghi chép lịch sử, bối cảnh văn hóa và đặc điểm độc đáo của hiện vật hoặc bộ sưu tập đề cử.

Việc xác lập tầm quan trọng đòi hỏi sự diễn giải dựa trên bằng chứng về lý do tại sao di sản đó lại quan trọng ở cấp toàn cầu, khu vực/quốc gia, đồng thời xem xét tính xác thực, tính toàn vẹn, tính hiếm có và những tác động của di sản đối với lịch sử và văn hóa.

 Cuối cùng, hồ sơ đề cử phải chứng minh được tính độc đáo của di sản được đề xuất bằng cách so sánh nó với các hiện vật hoặc bộ sưu tập tương tự, làm nổi bật những đóng góp khác biệt của nó và lý do tại sao nó thực sự nổi bật/đặc biệt xuất sắc ở quy mô thế giới hoặc khu vực.

“Việc tuân thủ những thông lệ này có thể giúp đảm bảo các hồ sơ đề cử có cơ sở vững chắc, thuyết phục và đáp ứng các tiêu chí để ghi danh vào các Danh mục Ký ức Thế giới”- bà Linh Anh Moreau chia sẻ.

Phát biểu tại Hội thảo, TS Vũ Thị Minh Hương, Phó Chủ tịch Ủy ban Ký ức Thế giới Khu vực châu Á- Thái Bình Dương nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc nghiên cứu, so sánh và chứng minh tính độc đáo của văn khắc bia Hán Nôm núi Non Nước, so sánh với các văn bia khác ở Việt Nam.

Theo TS Vũ Thị Minh Hương, những giá trị độc đáo, đặc biệt của văn khắc Hán Nôm núi Non Nước đáp ứng các tiêu chí của UNESCO khi xây dựng hồ sơ đề cử di sản tư liệu.