Tạo “luồng xanh” cho khoa học, công nghệ nhưng không ‘buông lỏng’ quản lý

Tạo đột phá trong hoạt động khoa học, công nghệ

Quốc hội mới đây đã thông qua Nghị quyết thí điểm một số cơ chế, chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, trong đó có quy định miễn trách nhiệm dân sự khi gây ra thiệt hại cho nhà nước trong quá trình nghiên cứu khoa học công nghệ sử dụng ngân sách.

Nội dung này đã nhận được sự đồng tình ủng hộ của không chỉ cộng đồng các nhà khoa học mà còn của các doanh nghiệp và cán bộ quản lý.

Việc tháo gỡ các rào cản trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ sẽ tạo động lực cho khoa học công nghệ Việt Nam phát triển. Ảnh minh họa

Rõ ràng, quy định miễn trừ trách nhiệm trong trường hợp rủi ro đối với hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ là hoàn toàn phù hợp với thực tế. Bởi rủi ro không chỉ đến trong hoạt động nghiên cứu khoa học mà kể cả trong kinh doanh. Chúng ta phải sẵn sàng chấp nhận rủi ro như là một bước của quá trình hoàn thiện, để lần sau làm tốt hơn và không vấp lại nữa.

Hoạt động nghiên cứu khoa học gặp rất nhiều rủi ro, như lời của Phó Thủ tướng Thường trực Nguyễn Hòa Bình từng lấy dẫn chứng tại cuộc họp ở tổ vào sáng ngày 15/2/2025 trong Kỳ họp bất thường lần thứ 9: “Để nghiên cứu làm ra cốc này có khi anh phải có 10 thí nghiệm, 9 thí nghiệm cũ là thất bại nhưng thí nghiệm cuối cùng là thành công. Khoa học là như thế”.

Nghị quyết 57 đưa ra một nguyên tắc quản lý khoa học là quản lý mục tiêu chứ không phải quản lý quá trình và chúng ta phải hiện thực hóa tư tưởng, quan điểm đó.

Cho nên, hiện thực hóa quan điểm của Nghị quyết 57, quản lý khoa học là quản lý mục tiêu, không quản lý quá trình thì việc miễn trừ trách nhiệm cho nhà nghiên cứu trong trường hợp rủi ro là hoàn toàn phù hợp và đúng đắn.

Thủ tướng Phạm Minh Chính cùng lãnh đạo các Bộ, ngành thăm gian hàng trưng bày các sản phẩm thuộc các đề tài, nhiệm vụ nghiên cứu khoa học của Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ Việt Nam tại Triển lãm quốc tế Đổi mới sáng tạo Việt Nam 2023

Có lẽ hiếm có một chủ trương, chính sách nào đưa ra tạo sự đột phá mạnh mẽ và nhận được sự ủng hộ của cả cộng đồng xã hội, đặc biệt là các nhà khoa học như vậy.

GS.TS Thái Văn Thành – Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Nghệ An chia sẻ, chấp nhận rủi ro tại Điều 4 của Nghị quyết là một chính sách đột phá.

Trong nghiên cứu khoa học đúng là phải chấp nhận rủi ro, không phải nghiên cứu nào cũng thành công hoặc cuối cùng sản phẩm “bẻ” cho đúng mục tiêu, đúng với thuyết minh, giá trị đưa ra thị trường hoặc để đóng góp vào trong phát triển kinh tế số thì không có.

“Cho nên nhiều đề tài, dự án chúng ta phải để trong thư viện mà bỏ tủ thôi chứ không đưa ra thị trường hóa được, hoặc chỉ có giá trị học thuật thôi. Cho nên chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học là đúng và trúng, điều này cũng tạo phấn khởi cho các chuyên gia, các nhà khoa học trong công tác nghiên cứu để mạnh dạn đề xuất các ý tưởng và thí điểm các ý tưởng của của mình để tạo ra đột phá trong khoa học công nghệ và chuyển đổi số”- GS.TS Thái Văn Thành nêu.

Thông thoáng nhưng không “buông lỏng”

Ông Thái Văn Thành cho rằng: Cần có những quy định rõ ràng, ở đây vừa được miễn trách nhiệm dân sự, không phải bù kinh phí nếu thực hiện đúng quy trình, đúng với thuyết minh. Tuy nhiên, đã làm khoa học nghiên cứu dù thất bại nhưng đó còn là một kết quả, một bài học để cho những người nghiên cứu sau hoặc tổ chức khoa học, công nghệ khác, là bài học cho những nước khác học hỏi kinh nghiệm.

Bài học thất bại tức là không có quy trình đó hoặc không có mô hình sản xuất như vậy, hoặc không có cách thức, cách tiếp cận không đúng để những người nghiên cứu sau không lặp lại những cái đó. Nó làm giảm thiểu đi rủi ro cho những người hoặc những lĩnh vực nghiên cứu kế tiếp và cũng tạo ra những giá trị lớn.

Như vậy, vừa khuyến khích được ý tưởng đổi mới sáng tạo, mạo hiểm trong nghiên cứu khoa học, đồng thời cũng có sự giám sát để tránh trục lợi chính sách.

GS.VS Nguyễn Quốc Sỹ đề nghị cần lưu ý giám sát quản lý hiệu quả tiền vốn đầu tư cho các dự án

Còn theo GS.VS Nguyễn Quốc Sỹ – Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Phó Chủ tịch Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam, Giám đốc Trung tâm Đổi mới sáng tạo Việt – Nga: Quy định miễn trách nhiệm dân sự trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ là điểm mới, góp phần khai thông điểm nghẽn để các nhà khoa học có thể yên tâm, mạnh dạn nghiên cứu và triển khai các dự án khoa học, công nghệ. Song, cần lưu ý giám sát, quản lý hiệu quả tiền vốn đầu tư cho các dự án.

Bởi, nhà khoa học thường không giỏi về quản lý dòng tiền và thương mại hóa các sản phẩm của mình, thậm chí trong cả quá trình nghiên cứu. Vì vậy, cần có các cơ chế hỗ trợ để họ sử dụng hiệu quả tiền vốn đầu tư, tránh thất thoát và những hệ lụy khác.

Thực tế, có nhiều cán bộ khoa học tốt, công tâm và mong muốn cống hiến cho đất nước, nhưng cũng có những “con sâu”. Nhiều vụ án liên quan tới thực hiện các đề tài nghiên cứu khoa học đã để lại cho chúng ta những bài học đau lòng. Vì vậy, chúng ta phải thận trọng, tránh tình trạng chuyển từ thái cực này tới thái cực khác, từ cơ chế cứng đến cơ chế lỏng lẻo trong kiểm soát đầu tư và đánh giá hiệu quả của các nghiên cứu khoa học.