Những hậu duệ họ Mạc khác

Các thành viên họ Mạc khác trên đất Hà Tiên

Xung quanh núi Bình San ngoài những ngôi mộ của con cháu Mạc Cửu còn có những ngôi mộ họ Mạc khác. Đó là ngôi mộ vợ chồng Mạc Bang Đệ và Viên Tự Nương ở bên kia núi Bình San, gần ngôi mộ Mạc Mi Cô. Cả hai bia mộ đều lập năm Quý Tỵ. Năm này rơi vào các năm 1713, 1773, 1833. Bia mộ đều có dòng chữ “trú Lôi Châu, Đông Lĩnh thôn, hiếu nữ Thị Xuân, Thị Nguyệt lập” (Con gái sống ở thôn Đông Lĩnh, Lôi Châu là Thị Xuân, Thị Nguyệt dựng). Điều này cho thấy ông Mạc Bang Đệ cũng thuộc dòng họ Mạc thôn Đông Lĩnh của Mạc Cửu.

Mạc thị gia phả cho biết sau khi Mạc Cửu vững chân ở Hà Tiên, mẹ ông là Sái thị cũng theo thuyền biển tới sống chung với con trai. Không loại trừ khả năng một số thành viên khác trong dòng họ cũng tìm đến lập nghiệp. Mạc Bang Đệ là một trong số đó.

Bia mộ của Mạc Bang Đệ chưa ghi chữ Mạc có bộ Ấp

(鄚). Nhưng sau khi Mạc Thiên Tứ lên nắm quyền, một số thành viên khác trong dòng họ cũng được phép dùng chữ Mạc có bộ Ấp. Mạc thị gia phả của Vũ Thế Dinh và Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức có ghi tên một số thành viên ở Hà Tiên có họ Mạc bộ Ấp như Mạc Sùng, Mạc Khoan, Mạc Tú, Mạc Long. Trịnh Hoài Đức còn ghi rõ Mạc Sùng và Mạc Khoan là “Mạc tộc nhân” – tức người trong họ của Mạc Thiên Tứ. Tuy nhiên, chúng ta vẫn chưa xác định được họ có mối quan hệ thế nào trong cây gia phả với Mạc Thiên Tứ.

Những sứ thần thuộc dòng họ Mạc

Trong số những người này, Mạc Long để lại nhiều dấu vết nhất. Vũ Thế Dinh cho biết Mạc Long (Mạc Văn Long) là sứ giả được Mạc Thiên Tứ phái sang Quảng Đông để trả lời Tổng đốc Lý Thị Nghiêu hỏi nguồn gốc dân Hoa Đỗ (Miến Điện). Trong tư liệu đáng án (tương tự như châu bản triều Nguyễn) của nhà Thanh, một trong hai sứ giả là Thông sự Mạc Nguyên Cao đã sang Quảng Đông vào năm 1767. Trong một lá thư năm 1770, Mạc Thiên Tứ cũng có nhắc đến sứ giả Mạc Văn Long vừa từ Quảng Đông về.

Phái đoàn của Mạc Văn Long đã đánh dấu lần giao lưu văn học thứ ba giữa Hà Tiên và văn nhân Quảng Đông. Lô Khê thi sao của nhà thơ Dương Chấn Thanh (1701 – ?) người huyện Nam Hải tỉnh Quảng Đông có chép bài thơ nhan đề Hỉ ngộ Hà Tiên trấn sứ Mạc Vân Dương tức tịch sách thi phú tặng (Mừng vì gặp sứ giả trấn Hà Tiên là Mạc Vân Dương, ngay giữa tiệc đòi làm thơ tặng). Chữ Mạc trong tên Mạc Vân Dương cũng có bộ Ấp. Bài thơ viết:

Phù tra đông chỉ hải thiên diêu

Tinh sứ lai vương phụng sóc triều

Văn giáo cửu suy thành hóa tục

Tao đàn kim hỉ tiếp thanh tiêu

Trần huy Di Phủ hoàn trung luận

Tài mại Huyền Hư bút hạ miêu

Tâm chiết chiêm hàn tiện niên thiếu

Kê lâm thanh vọng dật vân tiêu.

(Cưỡi bè nhắm hướng đông, biển trời xa thẳm

Sứ giả tới chầu vâng theo chính sóc triều đình

Giáo hóa văn chương từ lâu đã làm nên phong tục

Tao đàn hôm nay mừng nhận được lời hay

Lời bàn về Di Phủ, quả thực là xác đáng

Tài hơn cả Huyền Hư, thể hiện nơi bút pháp

Khiến cho kinh lòng, hâm mộ kẻ thiếu niên

Chốn kê lâm (tao đàn) tiếng vang tới trời mây).

Dương Chấn Thanh còn một bài thơ khác nhan đề Tống Trần Phượng Nghi chi An Nam Hà Tiên trấn (Tiễn Trần Phượng Nghi đi trấn Hà Tiên nước An Nam). Trần Phượng Nghi có lẽ là thự Đô ty huyện Thuận Đức là Trần Đại Dương. Ông này được Tổng đốc Lưỡng Quảng là Lý Thị Nghiêu phái sang Hà Tiên thăm dò tình hình sau khi phái đoàn Mạc Long đã sang Quảng Đông.

Tháng 4.2024, trong lúc dọn cỏ ở khu vực mũi Nai (Hà Tiên), người dân địa phương phát hiện một ngôi mộ cổ. Đó là mộ của Cung nhân Lê thị Thận Đức, người Lộ Giang (Phúc Kiến). Bia mộ do hai con trai là Mạc Văn Long và Mạc Văn Khanh lập tháng giêng năm Kỷ Tỵ. Chữ Mạc trong bia có bộ Ấp, chứng tỏ họ cũng là “Mạc tộc nhân”. Xét hoạt động của Mạc Văn Long thì năm Kỷ Tỵ có lẽ là năm 1749.

Cũng từ trong những văn kiện bang giao giữa Hà Tiên và Quảng Đông mà ta biết thêm một người khác trong dòng họ Mạc là Mạc Vũ. Cuối năm 1771, Mạc Vũ được cử sang Quảng Đông báo cáo tình hình Hà Tiên thất thủ. Khi chép lại văn thư của Mạc Thiên Tứ, thư lại nhà Thanh đã bỏ bộ Ấp trong họ Mạc của Mạc Vũ. Nhưng họ đã để sót một chữ Mạc bộ Ấp. Nó giúp ta xác nhận Mạc Vũ cũng là người thuộc gia tộc của Mạc Thiên Tứ. Các hậu duệ họ Mạc có bộ Ấp nhưng không trực hệ với Mạc Thiên Tứ vẫn còn sinh sống ở Hà Tiên đến tận ngày nay.