Ngã rẽ nào cho châu Âu trong một thế giới đầy biến động?

Ảnh chụp màn hình bài viết trên Modern Diplomacy.

Những nhận định trên là của nhà nghiên cứu Shiwen Yap (*) trong bài viết “Europe’s hedging strategy in a shifting gobal order” đăng tải trên Modern Diplomacy ngày 8/3.

Tình thế lắm bất ổn

Theo ông Shiwen Yap, châu Âu đang phải đối mặt với bối cảnh địa chính trị phức tạp.

Căng thẳng trong quan hệ xuyên Đại Tây Dương gia tăng khi nhà lãnh đạo Mỹ Donald Trump trở lại Nhà Trắng. Đồng thời, quan hệ đối tác ngày càng bền chặt giữa Nga và Trung Quốc cũng đe dọa trực tiếp an ninh khu vực. Trong bối cảnh này, “lục địa già” buộc phải áp dụng chiến lược phòng ngừa đa diện nhằm bảo vệ lợi ích của mình và duy trì ảnh hưởng trên trường quốc tế.

Ông Shiwen Yap nhấn mạnh, chiến dịch quân sự của Nga tại Ukraine đã làm thay đổi cấu trúc an ninh châu Âu thời hậu Chiến tranh Lạnh, khi chính quyền Tổng thống Vladimir Putin chuyển hướng sang một nền kinh tế thích ứng với xung đột.

Trong khi đó, quan hệ Mỹ – châu Âu dưới nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Donald Trump đối mặt với nhiều thách thức, từ nguy cơ áp thuế 25% với các đồng minh như Canada và Mexico đến cam kết với NATO ngày càng bị đặt dấu hỏi. Điều này làm dấy lên lo ngại về mức độ đáng tin cậy của Mỹ.

Những biến động này càng đáng lo ngại khi xét đến lịch sử hợp tác xuyên Đại Tây Dương. Châu Âu giờ đây không còn xem Washington là một “đồng minh” thực thụ, mà chỉ là “đối tác không thể thiếu”, buộc lục địa này phải chuẩn bị cho khả năng Mỹ giảm hoặc hạn chế hỗ trợ, đặc biệt trong vấn đề an ninh.

Trong khi đó, quan hệ Trung Quốc-Nga ngày càng bền chặt. Ông Shiwen Yap mô tả đây là một liên minh “không giới hạn” (no limits alliance). Báo cáo của Hội đồng Quan hệ đối ngoại (CFR) tháng 1/2025 chỉ rõ, Bắc Kinh và Moscow đang đẩy mạnh hợp tác trong các lĩnh vực then chốt như AI, thương mại và hỗ trợ quân sự. Đặc biệt, Trung Quốc đang trở thành “phao cứu sinh” kinh tế cho Nga trước sức ép trừng phạt từ phương Tây.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa (trái) và Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tại Hội nghị thượng đỉnh đặc biệt của EU tại Brussels, Bỉ vào ngày 6/3. (Nguồn: Reuters)

Trục quan hệ Trung-Nga

Ông Shiwen Yap nhấn mạnh, quan hệ đối tác Trung – Nga mang tính giao dịch nhưng vẫn tồn tại nhiều căng thẳng tiềm ẩn, bao gồm mâu thuẫn lịch sử và tranh chấp biên giới.

Dù có những khác biệt, việc chia rẽ mối quan hệ Trung – Nga từ bên ngoài là không dễ dàng, bởi cả hai đều tập trung vào các thách thức từ phương Tây. Hiện tại, quan hệ giữa hai nước đang ở giai đoạn khăng khít nhất kể từ sau Chiến tranh Lạnh, trong khi Mỹ và Nga vẫn tồn tại mâu thuẫn sâu sắc.

Theo ông Yap, Trung Quốc và Nga nhận thức rõ những đe dọa từ phương Tây đối với lợi ích sống còn của mình và hiểu rằng nếu đơn độc, họ sẽ dễ rơi vào thế yếu.

Do đó, một cuộc hòa giải nhanh chóng giữa Washington và Moscow gần như không thể xảy ra, nhất là khi quan hệ song phương vốn đầy rẫy mâu thuẫn lịch sử và thiếu động lực thay đổi.

Nhìn chung, khả năng Mỹ và Nga liên minh để đối phó với Trung Quốc là rất thấp, do những ràng buộc kinh tế, lịch sử và địa chính trị phức tạp.

Ngược lại, hai nước trên cũng là đối thủ trong nhiều lĩnh vực kinh tế quan trọng, đặc biệt là năng lượng. Sự khác biệt này khiến hai bên khó có thể tìm được tiếng nói chung để hình thành một liên minh chiến lược.

Xử lý quan hệ với Mỹ

Theo ông Shiwen Yap, để đối phó với những bất ổn hiện nay, châu Âu cần áp dụng chiến lược đa hướng (multi-pronged strategy), cân bằng giữa khả năng tự chủ và hợp tác quốc tế. Đặc biệt, trong bối cảnh mối đe dọa từ Nga ngày càng rõ ràng và nguy cơ Mỹ giảm cam kết an ninh, ưu tiên hàng đầu của châu lục này là củng cố năng lực quốc phòng.

Báo cáo Defending Europe without the US của Bruegel chỉ rõ, nếu Mỹ rút lui, châu Âu sẽ buộc phải tăng cường sức mạnh quân sự để tránh xung đột với Nga. Cụ thể, lục địa già cần thêm 300.000 binh sĩ và tăng ít nhất 250 tỷ Euro mỗi năm cho ngân sách quốc phòng.

Bất chấp những biến động, châu Âu vẫn cần duy trì hợp tác với Mỹ nhằm bảo đảm mức độ liên kết tối thiểu. (Nguồn: European Policy Centre)

Tác giả bài viết cho rằng để đạt được mục tiêu này, châu Âu cần đầu tư vào công nghệ quân sự tiên tiến, mở rộng sản xuất đạn dược và cải thiện khả năng phối hợp giữa các quốc gia EU.

Tuy nhiên, việc tăng cường đẩy hội nhập quốc phòng và tăng cường sức mạnh quân sự không hề đơn giản, khi khu vực này vẫn phải đối mặt với những rào cản lớn về chính trị và vận chuyển hàng hoá.

Các quốc gia thành viên cũng cần vượt qua tâm lý e dè trong lịch sử về việc chia sẻ chủ quyền trên lĩnh vực an ninh nhằm thúc đẩy hợp tác mua sắm quốc phòng, tổ chức tập trận chung và phát triển năng lực quân sự đồng bộ.

Sự khác biệt trong chính sách đối ngoại với Trung Quốc tiếp tục cản trở nỗ lực thống nhất chiến lược của EU. Dù vậy, châu Âu vẫn cần duy trì liên kết tối thiểu với Mỹ, tận dụng NATO và các cơ chế xuyên Đại Tây Dương để đối phó với trục Trung – Nga.

Để giữ chân Washington, EU có thể phải nhượng bộ về lợi ích kinh tế và hợp tác toàn cầu. Tuy nhiên, châu lục này cũng đối mặt với nguy cơ Mỹ chuyển trọng tâm sang cạnh tranh với Bắc Kinh, làm suy giảm cam kết với châu Âu.

Ngoài ra, Brussels cần chuẩn bị cho rủi ro từ một cuộc chiến thương mại với Mỹ. Điều này đòi hỏi một chiến lược đa diện để bảo vệ lợi ích và duy trì ảnh hưởng quốc tế.

Theo ông Shiwen Yap, EU phải khéo léo điều chỉnh chính sách đối với Mỹ, sẵn sàng xoay trục hợp tác từ an ninh sang kinh tế – công nghệ hoặc ngược lại, tùy theo ưu tiên của chính quyền Nhà Trắng.

Ứng phó với “con rồng châu Á”

Mối quan hệ giữa châu Âu và Trung Quốc ngày càng phức tạp, vừa phụ thuộc kinh tế vừa đối đầu chiến lược. Theo ông Shiwen Yap, căng thẳng gia tăng từ khi EU áp dụng chiến lược ba phần năm 2019, kết hợp quan hệ đối tác, cạnh tranh và ganh đua mang tính hệ thống.

Tình hình xấu đi khi Bắc Kinh được cho là hỗ trợ Nga trong xung đột Ukraine và theo đuổi chính sách đối ngoại đối đầu với phương Tây. Trước thực tế này, EU cần đánh giá lại cách tiếp cận Trung Quốc, thay thế chiến lược cũ bằng một phương pháp linh hoạt hơn để thích ứng với những thách thức tương lai.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen trong cuộc gặp hồi tháng 6/2023. (Nguồn: Bộ Ngoại giao Trung Quốc)

Trước những thách thức địa chính trị, châu Âu cần một cách tiếp cận thực dụng hơn với Trung Quốc, kết hợp chiến lược “cùng tồn tại” (co-existence) và “giảm rủi ro” (de-risking). Điều này bao gồm mở rộng quan hệ với các đối tác như Australia, Ấn Độ, Nhật Bản, ASEAN và giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng và chuyển đổi số.

Dù quá trình này đã bắt đầu, EU vẫn cần tìm điểm cân bằng giữa đa dạng hóa đối tác và tránh xung đột không cần thiết. Tính tự chủ của châu Âu phải được thể hiện bằng hành động cụ thể, từ đầu tư quân sự đến một chính sách đối ngoại nhất quán.

Đồng thời, lục địa già vẫn cần giữ vững liên kết xuyên Đại Tây Dương, bất kể ai lãnh đạo Nhà Trắng.

Bằng cách cân bằng giữa tự cường và xây dựng quan hệ đối tác có chọn lọc, châu Âu có thể bảo vệ lợi ích và duy trì vai trò trong một trật tự thế giới ngày càng phân mảnh. Thành công của chiến lược này sẽ quyết định liệu châu Âu có trở thành một chủ thể độc lập, kiên cường hay bị gạt ra bên lề địa chính trị.

(*) Ông Shiwen Yap là nhà nghiên cứu độc lập và nhà đầu tư mạo hiểm tại Singapore, chuyên về phát triển thị trường và chiến lược kinh doanh cho các doanh nghiệp khởi nghiệp giai đoạn đầu cũng như doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME). Ông có chuyên môn trong triển khai chiến lược thâm nhập thị trường (go-to-market) và phân tích tác động của các vấn đề toàn cầu đối với hoạt động kinh doanh.