Hơn một năm qua, Mỹ và phương Tây đã hợp lực áp đặt hàng loạt các biện pháp trừng phạt cứng rắn liên quan xung đột Ukraine, nhằm làm suy yếu tiềm lực kinh tế của Nga. Tuy nhiên, họ vẫn phải phụ thuộc rất lớn vào Nga để có được nguồn nhiên liệu thiết yếu giúp hồi sinh năng lượng hạt nhân.
Trước đây, năng lượng hạt nhân từng chiếm gần 25% nguồn cung điện năng của châu Âu và 20% điện năng của Mỹ, nhưng trong vài thập niên qua nó dần bị quay lưng vì việc vận hành các lò phản ứng hạt nhân quá tốn kém và tiềm ẩn nhiều rủi ro. Tuy nhiên, việc áp đặt hàng loạt các biệt pháp trừng phạt với Nga liên quan cuộc xung đột Ukraine, cũng như tình trạng biến đổi khí hậu đã khiến phương Tây rơi vào khủng hoảng năng lượng trầm trọng, thúc đẩy họ phải tìm nguồn cung năng lượng ổn định để ứng phó. Năng lượng hạt nhân được coi là giải pháp triển vọng, hiệu quả và ít tốn kém để giải quyết vấn đề này.
Tuy nhiên, điều trớ trêu là Nga lại đang nắm chắc một thứ mà nhiều quốc gia khác muốn, đó là nhiên liệu hạt nhân, uranium được làm giàu. Đây là nhiên liệu thô quan trọng mà Mỹ và phương Tây rất cần để hồi sinh năng lượng hạt nhân của mình.
Nhà máy điện hạt nhân tại Tihange, Bỉ
Phụ thuộc lớn
Làm giàu uranium là một quá trình chuyên môn cao và chỉ có thể được thực hiện ở một số ít các quốc gia như Nga, Pháp, Trung Quốc, Canada. Trong đó, Nga có trữ lượng uranium lớn nhất thế giới, có cơ sở hạ tầng cần thiết nhất cho quá trình chuyển đổi và vượt trội trong quá trình chuyển đổi nó thành uranium được làm giàu, sau đó có thể được sử dụng làm nhiên liệu hạt nhân. Do vậy, Nga sản xuất nhiên liệu hạt nhân không chỉ để đáp ứng nhu cầu trong nước mà còn phục vụ xuất khẩu.
Nhiên liệu hạt nhân là một trong số ít mặt hàng của Nga không bị cấm vận liên quan cuộc xung đột ở Ukraine. Năm 1993, Mỹ và Nga ký thỏa thuận mang tên chương trình “Megatons to Megawatts” vừa giảm số đầu đạn hạt nhân từ thời Liên Xô, vừa giúp Moscow có tiền. Theo đó, Nga chuyển đổi 500 tấn uranium cấp vũ khí thành 15.000 tấn uranium được làm giàu ở mức thấp, sau đó bán cho Mỹ làm nhiên liệu hạt nhân. Chương trình này đã giúp giảm hơn 20.000 đầu đạn hạt nhân công suất vũ khí của Nga và cung cấp cho Mỹ nhiên liệu để tạo ra một dạng năng lượng sạch hơn và rẻ hơn. Đây được coi là chương trình giải trừ vũ khí thành công nhất thế giới.
Tuy nhiên, chương trình này đã khiến giá uranium của Nga rẻ đến mức các nhà cung cấp khác khó có thể cạnh tranh và khiến các công ty cung cấp nhiên liệu hạt nhân của Mỹ và châu Âu phải thu hẹp quy mô. Nga trở thành nhà cung cấp uranium làm giàu lớn nhất thế giới khi chiếm tới gần nửa nguồn cung toàn cầu. Trước khi chương trình kết thúc vào năm 2013, các nhà cung cấp Nga đã ký hợp đồng mới với các công ty tư nhân Mỹ để cung cấp nhiên liệu ngoài chương trình giữa hai chính phủ, thông qua Tập đoàn năng lượng hạt nhân Rosatom. Đây là tập đoàn được thành lập vào năm 2007, bao gồm các cơ quan, tổ chức khác nhau thuộc ngành công nghiệp điện hạt nhân Nga.
Xe tải chở thùng chứa uranium Nga tại Dunkirk, Pháp
Tạp chí Newsweek ngày 11.5 dẫn lời ông Steven Nesbit, cựu Chủ tịch Hiệp hội Hạt nhân Mỹ, cho biết mặc dù Mỹ có thể tự túc trong chế tạo và xử lý uranium nhưng khả năng chuyển đổi và làm giàu uranium của họ lại là một vấn đề khác. Tập đoàn Rosatom Nga hiện là nhà cung cấp nhiên liệu hạt nhân lớn, chiếm thị phần đáng kể trên thị trường thế giới. Năm 2022, Rosatom đã cung cấp tới 1/4 nhiên liệu hạt nhân của Mỹ với giá trị lên tới 1 tỉ USD.
Hiện nay, trong bối cảnh cuộc khủng hoảng năng lượng vẫn chưa có hồi kết, tình trạng biến đổi khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp, nhu cầu về một dạng năng lượng sạch, giá rẻ trở nên bức bách hơn bao giờ hết. Áp lực tăng công suất làm giàu uranium ngày càng lớn, nhất là trong bối cảnh các nhà đầu tư Mỹ và châu Âu đang thúc đẩy một thế hệ lò phản ứng hạt nhân mới được đánh giá là an toàn hơn và thân thiện với môi trường hơn, nhưng họ lại cần loại nhiên liệu đặc biệt mà hiện Rosatom của Nga là bên cung cấp duy nhất.
Hồi sinh năng lượng hạt nhân
Nhiên liệu hạt nhân đang trải qua sự hồi sinh khi thế giới phải đương đầu với hàng loạt tác động và mối lo ngại gia tăng về biến đổi khí hậu cũng như các tác động to lớn từ những biến động địa chính trị toàn cầu. Văn phòng Năng lượng Hạt nhân của Bộ Năng lượng Mỹ cho biết năng lượng hạt nhân không phát thải và là nguồn điện carbon thấp lớn thứ hai trên thế giới sau thủy điện.
Theo tờ The Wall Street Journal, năng lượng hạt nhân đang thịnh hành trở lại với việc Mỹ và châu Âu xây dựng các lò phản ứng mới.
Tại Mỹ, theo khảo sát gần đây của Công ty phân tích và tư vấn Gallup, hiện nay người Mỹ ủng hộ công nghệ điện hạt nhân nhiều hơn bất kỳ lúc nào trong thập niên qua. Việc một nhóm các nhà đầu tư Mỹ mua lại Công ty Westinghouse (vốn đã phải đổi chủ nhiều năm qua do biến động về thị trường, các sự cố điện hạt nhân ở Chernobyl hay Fukushima) với giá 8 tỉ USD hồi tháng 10.2022 được coi là “món cược” vào việc hồi sinh năng lượng hạt nhân. Mới đây, Westinghouse cho biết họ đang lên kế hoạch xây dựng một loạt lò phản ứng hạt nhân quy mô lớn với chi phí khoảng 1 tỉ USD/lò.
Các lò phản ứng đang được Westinghouse xây tại bang Georgia, Mỹ hồi năm 2017
Hồi tháng 3, một lò phản ứng hạt nhân ở bang Georgia cũng đã tiến hành các bước đầu tiên để tiến tới sản xuất điện thương mại. Một lò phản ứng khác tại cơ sở này dự kiến đi vào vận hành trong năm tới.
Trong khi đó, ông Jeff Navin, Giám đốc các vấn đề đối ngoại của TerraPower – công ty có kế hoạch xây dựng lò phản ứng đầu tiên ở bang Wyoming, cho biết họ cần nhiên liệu hạt nhân của Nga để kích hoạt lò phản ứng ngay nếu không sẽ phải chờ đợi “giải pháp kỳ diệu” đến từ một quốc gia khác. Ông Navin nhấn mạnh Mỹ đang phải trả giá sau nhiều năm lơ là không xây dựng chuỗi cung ứng nhiên liệu hạt nhân nội địa.
Hiện nay, Mỹ có 2 cơ sở sản xuất uranium và một trong số đó thuộc Tập đoàn Urenco có trụ sở tại Eunice, bang New Mexico. Urenco cho biết họ đang chi khoảng 200 triệu USD để tăng công suất và có thể nhiều hơn nữa nếu Mỹ chặn nguồn cung uranium từ Nga. Tuy nhiên, điều mà Urenco cần là một sự đảm bảo chắc chắn từ chính phủ về nhu cầu với uranium. Ông Kirk Schnoebelen, Giám đốc bán hàng của Urenco, lo ngại rằng trong vài năm tới, uranium giá rẻ của Nga sẽ tràn ngập thị trường thế giới, khiến giá bán sụt giảm và họ sẽ lâm vào tình trạng khốn đốn. Họ đã trải qua kinh nghiệm xương máu vào những năm 1990 do tác động từ chương trình “Megaton to Megawatt”, do đó, ký ức ảm ánh khiến Hội đồng Quản trị Urenco vẫn ngần ngại đầu tư hàng tỉ USD vào lĩnh vực này.
Hiện nay, lưỡng đảng Mỹ cũng đang thúc đẩy dự luật cấm sử dụng uranium của Nga, xây dựng kho dự trữ uranium quốc gia, thúc đẩy năng lực sản xuất trong nước và thêm uranium vào danh sách khoáng sản quan trọng. Tuy nhiên, ông Patrick Fragman, Giám đốc điều hành Westinghouse, cho rằng dự luật đã quá chậm trễ và lẽ ra các nước phải theo dõi sát sao những gì đang diễn ra trong ngành công nghiệp hạt nhân và cần phải đưa cảnh báo khi hàng loạt nhà máy hạt nhân phương Tây đóng cửa.
Phần Lan bắt đầu sản xuất điện thường xuyên tại lò phản ứng hạt nhân lớn nhất châu Âu
Ở châu Âu, mặc dù có nhiều nhà máy hạt nhân bị đóng cửa trong những năm qua, nhưng cũng có nhiều này máy mới đang mở cửa tại Đức, Phần Lan. Tháng 4, Phần Lan đã bắt đầu sản xuất điện thường xuyên tại lò phản ứng hạt nhân lớn nhất châu Âu với tham vọng cung cấp 1/3 lượng điện năng cho đất nước. Tháng 11 năm ngoái, Ba Lan cũng đã chọn công ty Mỹ Westinghouse để xây nhà máy điện hạt nhân đầu tiên, dự kiến gồm 3 lò phản ứng và có chi phí khoảng 20 tỉ USD.
Các chuyên gia trong ngành nhận định đang có một làn sóng quan tâm trong việc xây dựng các lò phản ứng mới, đặc biệt là ở Đông Âu. Khả năng sẽ có thị trường cho các lò phản ứng mới với mô-đun nhỏ hơn thường thấy.
