Một giáo sư đề xuất làm đập dâng trên sông nào khiến các sông ô nhiễm như Tô Lịch sẽ chảy tự nhiên?

Đề xuất này được GS.TS Đào Xuân Học nêu tại buổi làm việc của Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà về Quy hoạch thủy lợi lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình, lưu vực sông Cửu Long thời kỳ 2022-2030, tầm nhìn đến năm 2050, chiều 24/3.

Lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình có diện tích 88.860 km2, thuộc 25 tỉnh, thành phố, với dân số khảng 34 triệu người.

Trên lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình có khoảng 2.260 công trình thủy lợi, cấp nước cho 860.000 ha đất canh tác, 151.000 ha nuôi trồng thủy sản, 870 triệu m3 nước sinh hoạt công nghiệp, tiêu thoát nước cho 1,37 triệu ha.

Hệ thống hồ chứa tham gia phòng, chống lũ khoảng 8,45 tỷ m3. Hệ thống đê dài 2.108 km, 744 km kè bảo vệ cho hơn 18 triệu dân, 1 triệu ha đất nông nghiệp và hạ tầng kinh tế-xã hội.

Ba vấn đề đặt ra đối với lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình là: Biến đổi khí hậu, thiên tai bất thường, cực đoan; phụ thuộc nguồn nước biên giới (chiếm khoảng 40%); áp lực phát triển kinh tế-xã hội.

Trong khi đó, hệ thống công trình thủy lợi quy mô nhỏ, thiết kế cũ, công nghệ cũ, chưa tính toán đầy đủ yêu cầu phục vụ đa mục tiêu.

Theo báo cáo của Viện Quy hoạch Thủy lợi (đơn vị tư vấn lập quy hoạch), Quy hoạch Thủy lợi lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ với các quy hoạch về phòng, chống thiên tai và thủy lợi, tài nguyên nước, địa phương; đồng bộ giữa phát triển hạ tầng thủy lợi với phát triển hạ tầng các ngành khác, kế thừa hệ thống thủy lợi đã đầu tư, xây dựng.

Các công trình thủy lợi phục vụ đa mục tiêu, có tầm nhìn dài hạn, nhằm khai thác, sử dụng hiệu quả nguồn nước, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội, bảo đảm an ninh nguồn nước, bảo vệ môi trường nước; góp phần phòng, chống thiên tai do nước gây ra, bảo vệ môi trường, sinh thái. Quy hoạch theo hướng “mở” để có thể điều chỉnh, bổ sung linh hoạt theo yêu cầu phát triển kinh tế- xã hội và biến đổi khí hậu, nước biển dâng.

Trên dòng chính, đơn vị tư vấn đề xuất các giải pháp điều tiết hồ chứa thượng nguồn, xây dựng mới một số đập dâng, kiểm soát xâm nhập mặn cửa sông.

Tại các vùng thủy lợi (Trung du, miền núi, đồng bằng sông Hồng) sẽ nâng cấp, sửa chữa, xây dựng mới hồ chứa, đập dâng, trạm bơm, tuyến chuyển nước, cống tiêu… phục vụ tưới, cấp nước và tiêu, thoát nước.

Cùng với giải pháp công trình là giải pháp phi công trình như tưới tiên tiến, tiết kiệm nước, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số trong quy hoạch, xây dựng, quản lý, khai thác công trình thủy lợi, bảo vệ nguồn nước.

Tổng nhu cầu sử dụng đất để thực hiện Quy hoạch khoảng 6.700 ha, số vốn khoảng 105 nghìn tỷ đồng.

Các công trình, dự án được đề xuất trong Quy hoạch được xây dựng, tính toán dựa trên các kịch bản phát triển kinh tế-xã hội, biến đổi khí hậu, nước biển dâng khác nhau.

GS.TS Đào Xuân Học, Chủ tịch Hội Thủy lợi Việt Nam cho rằng việc xây dựng 2 đập dâng Xuân Quan (sông Hồng), Long Tửu (sông Đuống) sẽ tạo thuận lợi rất lớn để lấy nước cho các sông Nhuệ, sông Tích, sông Đáy… và các hệ thống thủy lợi ven sông nhưng không ảnh hưởng đến khả năng thoát lũ, vì vậy, làm càng nhanh, càng sớm càng tốt.

Liên quan đến xây dựng 2 đập dâng Xuân Quan (sông Hồng), Long Tửu (sông Đuống), Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Hoàng Hiệp từng cho hay, các dòng sông trên cả nước đều có hiện tượng tụt đáy. Nghiêm trọng nhất là sông Hồng, tiếp đến các sông ở Nam Trung Bộ, Bắc Trung Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long.

“Sông Hồng mỗi năm bình quân giảm một cm, 10 năm tụt cả mét nước. Càng ngày lòng dẫn sông càng hạ xuống, tất cả công trình gắn liền đều đang trơ đáy, không lấy được nước”, ông Hiệp nói, dẫn chứng 10 năm trước, thủy điện chỉ cần xả khoảng 3 tỷ m3 nước là đủ phục vụ Đông Xuân. Nhưng từ cách đây ba năm, ngay cả khi lượng nước được xả gấp đôi cũng vẫn không lấy được nước tưới tiêu do lòng sông bị hạ thấp và hệ thống bơm dẫn ở vị trí cao.

Để cung cấp nước cho vụ Đông Xuân năm 2024, ngành thủy lợi buộc phải làm lại gần như tất cả trạm bơm, nối dài ống để chủ động lấy nước từ sông Hồng. “Nếu đợi xả thì 6 hay 7 tỷ m3 cũng không thể lấy được nước”, Thứ trưởng Hiệp nói, cho rằng tình trạng khô cạn còn gây ra ô nhiễm cho phía hạ du.

Ông Hiệp nêu hai nguyên nhân khiến lòng sông Hồng bị hạ thấp là thượng nguồn làm nhiều công trình thủy lợi, hồ chứa nên làm hạn chế phù sa và khai thác cát không kiểm soát.

Thứ trưởng Hiệp nói cần sớm nghiên cứu nâng cao đáy sông hoặc dâng mực nước. Giải pháp đầu tiên là làm các đập dâng, nhưng sẽ khó tránh khỏi tác động không mong muốn như dòng chảy thay đổi, kéo theo một loạt vấn đề môi trường, trong đó có chất lượng nước và hệ vi sinh.

Dù vậy, ông Hiệp khẳng định “không thể không làm” đập dâng trên sông Hồng để bảo đảm môi trường cho toàn bộ Hà Nội và vùng xung quanh. Khi nước sông Hồng dâng lên sẽ giúp các sông Nhuệ, Đáy hay thậm chí Tô Lịch có dòng chảy tự nhiên như xưa.

“Hà Nội đã quy hoạch thành phố hai bên sông. Nhưng không thể có sông mà nhìn mãi không thấy nước, phải dâng nước lên để giúp điều này thành hiện thực”, ông Hiệp nói, cho hay Bộ đã giao Viện Khoa học Thủy lợi nghiên cứu đề tài cấp nhà nước xây đập trên sông và nghiệm thu năm 2020.

Theo Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà, các công trình thủy lợi không chỉ là đê, hồ chứa, trạm bơm điều tiết… đứng riêng lẻ mà cần nhìn rộng ra với khả năng kết nối các đô thị, công trình đô thị.

Đơn vị tư vấn phải sử dụng các mô hình tính toán mô phỏng trong từng thời điểm thời tiết cực đoan ở lưu vực sông Hồng-sông Thái Bình để lý giải và có phương án giải quyết đồng bộ, tổng thể, ứng dụng công nghệ mới, hiện đại để có thể thay đổi quy hoạch các vùng thoát lũ trước đây qua đó tác động trở lại tư duy phát triển kinh tế-xã hội của địa phương .

“Tư duy mới trong quy hoạch hệ thống công trình thủy lợi quản lý tài nguyên nước là kết nối liên thông, khép kín, thuận theo tự nhiên, có sự tham gia điều tiết của con người nhằm mang lại hiệu quả kinh tế nhiều mặt như cấp nước, giao thông thủy, du lịch, chống hạn, ngăn mặn, thoát lũ…”, Phó Thủ tướng nói.