Liệu AI có “đe dọa” tư duy phản biện của người học

AI tạo sinh đang thay đổi ngành giáo dục

AI tạo sinh tác động mạnh mẽ đến giáo dục bằng cách cá nhân hóa trải nghiệm học tập, hỗ trợ giáo viên, mở rộng khả năng tiếp cận kiến thức và nâng cao phương pháp giảng dạy.

Các lĩnh vực mà AI “bao trùm” có thể kể đến như tạo văn bản (ChatGPT, Gemini, Claude), tạo hình ảnh (DALL·E, MidJourney, Stable Diffusion), tạo video (Runway Gen-2, Sora), tạo âm thanh và giọng nói (ElevenLabs, Murf.ai), tạo mã lập trình (GitHub Copilot, Code Llama), và tạo dữ liệu 3D (Nvidia GET3D, DreamFusion).

Ứng dụng AI là tiềm năng nhưng cũng đặt ra thách thức về nguy cơ phụ thuộc vào công nghệ.

Công nghệ với trí thông minh nhân tạo này đang phát triển nhanh chóng, mang lại nhiều ứng dụng trong giáo dục, sáng tạo nội dung, lập trình và thiết kế, giúp nâng cao hiệu suất làm việc và sáng tạo trong nhiều lĩnh vực.

Tuy nhiên, việc ứng dụng AI cũng đặt ra thách thức về nguy cơ phụ thuộc vào công nghệ, “làm mòn” suy nghĩ và xa hơn là tư duy của người học.

Trao đổi cùng Phó giáo sư Agnis Stibe (Khoa Kinh doanh, Đại học RMIT Việt Nam), các công cụ AI thường được đánh giá cao vì mang lại trải nghiệm học tập cá nhân hóa và khả năng truy cập thông tin ngay lập tức.

Tuy nhiên, AI cũng đi kèm với thách thức lớn – việc truy cập mọi thứ dễ dàng có thể khiến người học phụ thuộc quá mức vào AI khi cần giải quyết vấn đề hay lên ý tưởng, dẫn đến kìm hãm tính sáng tạo và tư duy phản biện.

Hình ảnh tạo bởi AI.

“Phát triển các kỹ năng tư duy phản biện là mục tiêu cơ bản của giáo dục. Cùng với việc cho phép khai thác lợi ích từ AI tạo sinh, người làm công tác giảng dạy phải bảo đảm việc phát triển trí tuệ của người học không bị ảnh hưởng”, Phó giáo sư Agnis Stibe khẳng định quan điểm.

Tiến sĩ Anushka Siriwardana, giảng viên ngành Digital Marketing tại Đại học RMIT cũng đưa ra cảnh báo rằng việc lạm dụng AI có thể dẫn đến trạng thái “dễ cảm thấy hiểu biết” ở người học.

Họ quen với việc nhận được câu trả lời tức thì nhưng lại không có động lực để đào sâu vào các vấn đề phức tạp hay phát triển lập luận dựa trên tư duy của chính mình.

Làm thế nào để AI hỗ trợ chứ không “thay thế” tư duy phản biện?

Một yếu tố quan trọng trong việc điều tiết cách người học tương tác với công nghệ AI đó chính là tuổi tác và trình độ học vấn.

Phó giáo sư Stibe nhận định rằng người học lớn tuổi và có trình độ học vấn cao hơn có thể tận dụng AI để nâng cao hiểu biết của mình cũng như thực hiện phân tích sâu hơn. Tuy nhiên với người trẻ thì có thể chỉ dựa vào AI để có được câu trả lời nhanh chóng và điều này có thể cản trở khả năng tư duy phản biện của chính người học.

Tại Việt Nam, người học với trình độ học vấn cao có thể tích hợp AI hiệu quả vào quá trình học tập của bản thân bởi họ có khả năng tiếp cận các công cụ này với tư duy phản biện.

Chính vì vậy, các môi trường giáo dục, trong đó có Việt Nam cần xem xét những tác động này, đồng thời có những sự điều tiết trong quá trình sử dụng, tích hợp AI. Trong đó cũng cần khẳng định, việc triển khai các chiến lược giáo dục với cốt lõi là thúc đẩy tư duy phản biện phù hợp với từng nhóm tuổi, trình độ học vấn khác nhau là điều cần thiết.

Tiến sĩ Siriwardana cho biết: “Bằng cách thúc đẩy văn hóa học tập đề cao việc đặt câu hỏi và khuyến khích người học phản biện các thông tin do AI tạo ra, người dạy có thể trang bị tốt hơn cho người học sử dụng công nghệ một cách có ý thức, từ đó nâng cao năng lực tư duy phản biện của họ trong môi trường học tập được AI hỗ trợ”.

Cách để thúc đẩy tư duy phản biện ở người học là thiết kế các bài tập yêu cầu họ phát triển kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả khi sử dụng công cụ GenAI.

Phó giáo sư Stibe gợi ý, một cách thiết thực để thúc đẩy tư duy phản biện ở người học là thiết kế các bài tập yêu cầu họ phát triển kỹ năng đặt câu hỏi (hay còn gọi là “prompt”) hiệu quả khi sử dụng công cụ GenAI. Mục tiêu cuối cùng là giúp người học đặt ít prompt hơn cho mỗi vấn đề mà vẫn nhận được thông tin phù hợp và sáng tạo.

Thí dụ như trong môn học thuộc ngành Digital Marketing, sinh viên có thể được giao nhiệm vụ tìm hiểu những sáng kiến marketing mới nhất dựa trên AI. Người học có thể bắt đầu bằng cách đặt cho AI một câu hỏi tổng quát như: “Các xu hướng mới nhất trong lĩnh vực marketing dựa trên AI là gì?”.

Tư duy phản biện là đặc trưng của bộ não con người, vì vậy việc trau dồi song song với sử dụng những ứng dụng hỗ trợ là điều cần được quan tâm.

Sau đó, thay vì liên tục đặt những câu hỏi chung chung, sinh viên có thể tinh chỉnh yêu cầu của mình cụ thể hơn như: “Các công cụ AI đang được sử dụng như thế nào để cá nhân hóa trải nghiệm của khách hàng khi trong môi trường tiếp thị kỹ thuật số?”.

Thông qua những dạng tư duy này, sinh viên không chỉ học cách tương tác hiệu quả hơn với AI mà còn phát triển khả năng phân tích và ưu tiên thông tin, từ đó nâng cao kỹ năng tư duy phản biện.

Tựu chung lại, mặc dù AI có thể đưa ra những câu trả lời, nhưng để không “lạc” trong những thông tin đó, người dùng cần đi từ tổng quát đến chi tiết, giữ mức độ tư duy ở mức sâu – thể hiện bằng cách đặt những câu hỏi cụ thể, nhiều khía cạnh. Đồng thời liên tục kiểm tra, phản biện tính xác thực của thông tin.