Vào lúc 9 giờ 47 phút ngày 4/12/2024 (theo giờ địa phương tại Paraguay), tại Kỳ họp thứ 19 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, tổ chức tại thủ đô Asunción, Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây không chỉ là niềm tự hào của cộng đồng tỉnh An Giang mà còn là sự ghi nhận giá trị văn hóa sâu sắc của Việt Nam trong việc bảo tồn và phát huy những di sản quý giá.
Theo đánh giá của Ủy ban Liên Chính phủ, hồ sơ đề cử Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam được Việt Nam chuẩn bị kỹ lưỡng, thể hiện sự hiểu biết và tâm huyết trong việc gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống. Với nhiều năm kinh nghiệm trong xây dựng hồ sơ di sản, Việt Nam đã đóng góp không nhỏ vào hoạt động của UNESCO, đặc biệt trong nhiệm kỳ 2022-2026. Tại buổi lễ, đại diện Việt Nam, Thứ trưởng Thường trực Bộ Ngoại giao Nguyễn Minh Vũ cùng Bí thư Tỉnh ủy An Giang Lê Hồng Quang, đã cam kết bảo vệ và phát huy giá trị của lễ hội trong thời gian tới.
Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam diễn ra từ ngày 22 đến 27 tháng 4 Âm lịch tại thành phố Châu Đốc, tỉnh An Giang. Nghi lễ được tổ chức tại miếu Bà dưới chân núi Sam và khu vực bệ đá trên đỉnh núi, nơi tượng Bà từng được an vị. Đây là dịp cộng đồng người Việt, Chăm, Khmer và Hoa cùng thể hiện lòng biết ơn đối với Mẹ Xứ sở, vị thần nữ được tin rằng che chở và phù trợ cho dân chúng về sức khỏe, bình an và tài lộc. Thông qua các nghi lễ tôn giáo kết hợp với diễn xướng dân gian, lễ hội tạo nên một không gian linh thiêng, biểu hiện rõ nét tín ngưỡng thờ Mẫu đặc sắc của vùng Tây Nam Bộ.
Tín ngưỡng Bà Chúa Xứ Núi Sam không chỉ phản ánh niềm tin tâm linh mà còn là kết quả của sự giao thoa, sáng tạo văn hóa giữa các cộng đồng dân tộc. Sự tổng hòa giữa tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt với các yếu tố văn hóa của cộng đồng Chăm, Khmer và Hoa đã hình thành một di sản mang tính dung hợp, vừa gắn kết cộng đồng vừa thể hiện bản sắc độc đáo. Những nghi lễ, phong tục, kỹ năng thực hành của lễ hội được trao truyền qua các thế hệ thông qua hình thức truyền miệng, thực hành trực tiếp, tạo nên dòng chảy văn hóa không ngừng nghỉ.
UNESCO đánh giá cao những tác động tích cực mà lễ hội mang lại cho xã hội. Lễ hội trở thành cầu nối giữa các thế hệ, đồng thời thúc đẩy sự bình đẳng giới khi vai trò của phụ nữ được tôn vinh qua hình tượng Bà Chúa Xứ – biểu tượng của lòng nhân từ và sức mạnh bảo vệ. Bên cạnh đó, lễ hội góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường, phát triển kinh tế bền vững và tăng cường gắn kết xã hội, khi mọi người ở mọi độ tuổi, giới tính và tầng lớp đều tham gia tích cực vào các hoạt động.
Để bảo vệ di sản, chính quyền địa phương và cộng đồng đã thực hiện nhiều biện pháp thiết thực. Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam không chỉ được đưa vào danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia mà còn trở thành nội dung giảng dạy tại các trường trung học ở địa phương. Các nghệ nhân và cộng đồng thực hành lễ hội luôn tích cực trao truyền kiến thức, kỹ năng thông qua các hoạt động thường niên, đảm bảo rằng những giá trị văn hóa độc đáo được gìn giữ và phát huy một cách bền vững. Nhiều dự án tư liệu hóa, phim tài liệu và ấn phẩm đã được thực hiện để quảng bá di sản này đến công chúng rộng rãi.
Quyết định ghi danh Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại đã khẳng định giá trị to lớn của di sản này, đồng thời thúc đẩy sự đối thoại và hiểu biết giữa các nền văn hóa. Qua đó, lễ hội trở thành minh chứng sống động cho sự sáng tạo văn hóa tâm linh của người Việt và là nhịp cầu kết nối giữa Việt Nam với khu vực Đông Nam Á cũng như thế giới. Niềm tự hào này không riêng của An Giang mà thuộc về cả dân tộc, khẳng định vị thế của văn hóa Việt Nam trong dòng chảy di sản nhân loại.
Hoàng Anh
