Đòn bánh tét ‘thiêng’ trong ngày tết Nam bộ

Thấy bánh tét là nghĩ đến tết

Năm nào cũng vậy, qua giữa tháng chạp, bà Huỳnh Thị Đẹp (Tư Đẹp, 70 tuổi, ngụ xã Vĩnh Lộc A, huyện Hồng Dân, Bạc Liêu) bắt đầu chuẩn bị nguyên liệu gói bánh tét ăn tết. Nếp thơm dẻo phải chọn loại rặt, đậu xanh căng mẩy hột to tròn, lá chuối xanh mướt hái từ bụi chuối hột sau nhà.

Sáng 30 tháng chạp, không khí tết lan tỏa khắp nơi. Khi nguyên liệu đã sẵn sàng, bà Tư Đẹp thoăn thoắt đôi tay gói bánh, 4 cô con gái xúm lại cột dây. Anh con trai lớn thì lui cui nhóm bếp lò dã chiến, đám trẻ con cũng tíu tít chạy quanh. Chiếu gói bánh đặt giữa sân cứ thế xôm tụ, rộn ràng không ngớt.

Chiều 30 tết, bên bếp lửa hồng và mâm cơm ấm cúng cuối năm, cả nhà bà Tư Đẹp quây quần chờ bánh chín. Vung nồi vừa mở, làn khói trắng nghi ngút tỏa ra, mùi bánh tét thơm lừng theo gió phảng phất. Đòn bánh đầu tiên còn nóng hổi, bà Tư Đẹp cẩn thận cắt khoanh, thành kính thắp nhang cúng ông bà. Sau đó, bà chia bánh cho các con, mỗi người chục đòn. Đó cũng lúc giao thừa đã điểm. “Phong tục này có hồi nào tới giờ, từ khi tôi còn con gái. Má tôi làm y vậy, bây giờ tôi ráng giữ và dạy lại các con”, bà Tư Đẹp chia sẻ.

Có nhiều cách lý giải về nguồn gốc và tên gọi bánh tét. Trong đó, nhiều người cho rằng gọi là bánh tét vì phải tét lớp vỏ lá ra để ăn. Hay khi xưa, người ta không dùng dao xắt khoanh bánh mà tét lớp vỏ rồi dùng chính dây lạt gói bánh để tét bánh thành từng khoanh… Dù thế nào thì gói bánh tét luôn là nét văn hóa đặc trưng của ngày tết Nam bộ. Thấy bánh tét là nghĩ đến tết, nghĩ đến sự đầm ấm, sum vầy của mỗi nếp nhà.

Tính “thiêng” trong từng công đoạn

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Hiệp (An Giang) cho rằng Nam bộ có nhiều loại bánh “thiêng”, nghĩa là các loại bánh dùng cho lễ nghi, hiếu để. Làm thất tuần nhớ người quá cố thì có bánh cúng; mừng đứa trẻ đầy tháng, thôi nôi phải có chè trôi nước; giỗ, tết thì có bánh ít, bánh tét… Trong đó, “thiêng” nhất và tiêu biểu nhất là bánh tét. Hồi xưa, bánh tét không gói đại trà như bây giờ, chỉ có mặt vào 2 dịp là đám giỗ và tết.

Cũng theo ông Hiệp, đòn bánh tét “thiêng” trong cả cách gói. Hồi xưa, để gói bánh, có nhà trồng nếp riêng, sàng sẩy kỹ càng, dứt khoát là nếp không lộn, rồi đem giã tay chứ không cho máy chà vì sợ không sạch sẽ. Bí quyết chọn nếp ngon là cắn thấy hột nếp rít, dẻo; còn nếu giòn hay bể bấy là nếp lộn gạo. Đậu xanh cũng phải lựa kỹ, rồi chuyện thêm nước cốt dừa, nêm nếm, chọn lá cột dây…, từng công đoạn đều chứa đựng sự tỉ mẩn để có được đòn bánh tét ngon nhất tỏ lòng thành kính dâng lên ông bà. Đó là tấm lòng thảo thơm và cũng là bài học nhắc nhở con cháu về đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.

Bây giờ, bánh tét có mặt dường như quanh năm, trở thành đặc sản của đất và người phương Nam. Bà Phan Kim Ngân (Bảy Muôn, là tay vén khéo ở cồn Sơn, quận Bình Thủy, thành phố Cần Thơ) có thể làm cả trăm loại bánh, nhưng gói bánh tét luôn mang đến cho bà nhiều cảm xúc. Bà kể ngoài gói bánh tét ăn tết, người dân xứ cồn còn gói bánh tét phục vụ du lịch và nhất là cho những hoạt động ý nghĩa. Như giữa năm 2024, khi bão Yagi gây thiệt hại nặng nề tại các tỉnh phía bắc, bà con cồn Sơn đã gói hàng ngàn đòn bánh tét gửi tặng đồng bào. Trước đó, bánh tét cồn Sơn cũng đến với bà con miền Trung trong các đợt bão lũ…

Soạn giả Nhâm Hùng (thành phố Cần Thơ) nhận định người Nam bộ đã năng động, sáng tạo trong gói và ăn bánh tét, làm nên dòng chảy liền mạch cho loại bánh đặc trưng của vùng đất này. Như ở Cần Thơ, cố nghệ nhân Sáu Trọng đã làm nên loại bánh tét lá cẩm nhân thập cẩm trứ danh, từng được ghi danh là một trong những món ăn ngon nhất Việt Nam. Hay nghệ nhân Lê Thị Bé Bảy ở cồn Sơn sáng tạo ra bánh tét hồng đẳng sâm, bánh tét chùm ngây; người dân 2 tỉnh Trà Vinh, Sóc Trăng có bánh tét cốm dẹp… “Những sáng tạo đó làm cho bánh tét trở nên gần gũi, tiện dụng và hấp dẫn hơn trong đời sống hiện đại nhưng vẫn giữ được nét truyền thống”, ông Hùng nói.

Dặm dài cùng đất và người phương Nam, bánh tét luôn mang trong mình những giá trị văn hóa đằm sâu. Dù có đi bất cứ nơi đâu, hình ảnh cả nhà quây quần bên nồi bánh tét đêm giao thừa chắc hẳn là ký ức khó quên của biết bao người. Với miền Nam, bánh tét chính là hương vị của tết, của quê nhà, là hương vị của tình thân, của sự đoàn viên không thể thiếu mỗi dịp xuân về.