Đối mặt với giải pháp bảo tồn

VHO – Cuộc khai quật thành cổ Hoa Lư (đoạn thành Dền) vừa qua đã cho thấy kỹ nghệ phòng thủ bậc cao của người Việt thế kỷ X và đã góp phần giải mã được phần nào về quy mô, cấu trúc, kỹ thuật đắp dựng thành của tiền nhân, mang lại những giá trị quan trọng.

Hậu khai quật sẽ như thế nào, tiến hành lấp cát để bảo vệ hiện trường hay sẽ xây dựng phương án bảo tồn để “kể lại” câu chuyện di sản này là vấn đề cần được xem xét thận trọng, khoa học.

Di vật và giá trị khảo cổ

Không chỉ dừng lại ở quy mô kiến trúc, những tầng văn hóa đoạn thành Dền còn tiết lộ nhiều di vật phản ánh sinh hoạt và lịch sử sử dụng kéo dài qua nhiều thế kỷ. PGS.TS Đặng Hùng Sơn, Phó Trưởng khoa Lịch sử (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội) đánh giá: Những cuộc khai quật liên quan đến hệ thống thành cổ Hoa Lư không nhiều. Tư liệu từ các đợt khai quật của Viện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia vào cuối những thập niên 60 của thế kỷ trước, tuy ít nhưng rất giá trị.

Chính trong giai đoạn đó, các nhà khảo cổ đã phát hiện những viên gạch mang họa tiết đặc trưng của Hoa Lư như hoa sen, chim phượng sóng đôi, tiêu bản quý hiếm trong kho tàng vật liệu kiến trúc cổ. Tuy nhiên, do điều kiện kỹ thuật và phương pháp nghiên cứu khi ấy còn hạn chế, nên việc hiểu biết về cấu trúc thành lũy chưa được sâu rộng.

Đáng giá hơn, các nhà khảo cổ còn phát hiện nhiều mảnh gốm men, gạch đỏ đặc trưng của thế kỷ X, thời kỳ nhà Đinh và Tiền Lê đóng đô tại Hoa Lư. Ngoài ra, gốm men thời Lý – Trần, sành men thời hậu Lê và Nguyễn xuất hiện rải rác tại các tầng đất trên, cho thấy khu vực thành Dền vẫn tiếp tục được sử dụng, cải tạo hoặc cư trú trong suốt tiến trình lịch sử.

Với cuộc khai quật đoạn thành Dền năm 2025, PGS.TS Đặng Hùng Sơn cho rằng, đây là một đợt nghiên cứu có chất lượng tốt, cung cấp thêm những hiểu biết quan trọng về kỹ thuật đắp thành. Ông kỳ vọng trong thời gian tới, các nhà nghiên cứu có thể mở rộng phạm vi khảo sát không chỉ dừng lại ở mặt kỹ thuật, mà cần đặt trong bối cảnh xã hội – lịch sử cụ thể. “Chẳng hạn, cần tìm hiểu rõ hơn vua Đinh, vua Lê đã tổ chức xây thành như thế nào, khối lượng đất đắp ra sao, bao nhiêu người tham gia, thi công trong bao lâu… Những con số và tính toán này sẽ giúp làm sống dậy bức tranh tổ chức và vận hành quốc gia thời kỳ đầu lập nước”, ông chia sẻ.

Thành Dền là đoạn thành có quy mô lớn nhất trong hệ thống thành cổ Hoa Lư. Theo ông Trương Đình Tường, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử tỉnh Ninh Bình: “Không chỉ giữ vai trò quân sự, đoạn thành này còn mang ý nghĩa thủy lợi vô cùng quan trọng. Vào thế kỷ IX-X, khi hệ thống đê điều như đê Ngũ Xá còn chưa xuất hiện, thành Dền có thể đã đóng vai trò vừa ngăn lũ, vừa bảo vệ khu vực nội đô, nơi tập trung kho tàng, doanh trại quân sự và các cung điện. Vì vậy, có thể coi thành Dền là công trình phòng thủ kiêm điều tiết nước mang tính chiến lược”.

Ông Tường cũng chia sẻ một kỷ niệm cá nhân: “Những năm 1984-1985, khi đi thực địa cùng GS Trần Quốc Vượng, GS từng bày tỏ mong muốn có một cuộc đại khảo cổ về thành cổ Hoa Lư, đặc biệt là khu vực thành Dền. Ông còn nhấn mạnh rằng, chữ “Dền” có khả năng liên hệ tới địa danh thời kỳ đồ đồng, gợi mở thêm một tầng sâu lịch sử cho di tích này”.

Hướng bảo tồn và phát huy giá trị

Phát lộ khảo cổ chỉ là bước đầu. Điều quan trọng hơn là làm sao để bảo tồn và kể lại câu chuyện của thành cổ Hoa Lư một cách hiệu quả, thuyết phục và bền vững. Theo TS Hà Văn Cẩn, Viện trưởng Viện Khảo cổ học: “Khai quật không chỉ để nghiên cứu mà còn để bảo tồn. Ở nhiều nơi như thành Dền ở Hải Dương, phần trên đã mất hết, nên muốn nghiên cứu lát cắt thì không thể. Còn ở Hoa Lư, tường thành còn nguyên, rất quý cho công tác phục dựng sau này”.

Ông cũng đề xuất tiếp tục khảo sát các đoạn thành khác để kiểm tra mức độ thống nhất về kỹ thuật xây dựng: “Thành cổ Hoa Lư nói chung đều tận dụng yếu tố địa hình như núi, sông để hình thành thế phòng thủ. Với đoạn thành Dền, tuyến thành men theo sông Hoàng Long, vừa là phòng tuyến quân sự vừa là tuyến hào tự nhiên. Việc mở rộng khai quật tại các điểm khác nhau trong hệ thống thành sẽ giúp xây dựng một cái nhìn toàn diện và chính xác hơn về quy mô, cấu trúc toàn bộ thành cổ Hoa Lư”.

Ở góc độ du lịch, ông Nguyễn Cao Tấn, Phó Giám đốc Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình nhìn nhận, đợt khai quật đoạn thành Dền đã cung cấp “lát cắt đầy đủ và hoàn chỉnh nhất” về một trong những đoạn thành trọng yếu nhất của cố đô. “Thành Dền nằm song song với sông Hoàng Long, tuyến giao thông thủy huyết mạch, cho thấy kinh đô Hoa Lư xưa không chỉ là nơi đóng đô mà còn là trung tâm giao thương quan trọng, tiếp cận gần biển”.

Ông Tấn kỳ vọng các nhà khảo cổ tiếp tục tìm kiếm dấu tích “cửa nước”, nơi kết nối từ sông hoặc đầm lầy vào trong thành. Nếu phát hiện được vị trí và cơ chế vận hành của cửa nước, đây sẽ là bước tiến quan trọng trong phục dựng không gian cư trú và sinh hoạt của cư dân thế kỷ X. “Nếu chúng ta tái hiện được khung cảnh “trên bến dưới thuyền” ngay trong lòng di tích, nơi con người, tàu thuyền, giao thương và thành lũy cùng hội tụ, thì đó sẽ là một không gian lịch sử sống động và hấp dẫn đặc biệt với du khách”, ông Tấn nhấn mạnh.

Ngoài ra, để phát huy giá trị di sản trong đời sống đương đại, các chuyên gia cũng đề xuất ứng dụng công nghệ số trong công tác bảo tồn. Việc số hóa dữ liệu khảo cổ, tái hiện mô hình thành lũy bằng công nghệ 3D hoặc tích hợp thành Dền vào bản đồ du lịch thông minh của Ninh Bình… là những hướng đi khả thi. Những mô hình tham quan thực tế ảo (VR) hoặc thiết kế không gian trưng bày ngoài trời gắn với tuyến du lịch có thể tạo nên chuỗi trải nghiệm lịch sử sinh động và hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước.

Di sản không nên chỉ dừng lại ở những con số hay hiện vật mà cần trở thành câu chuyện sống động, giúp thế hệ hôm nay hiểu được nỗ lực và trí tuệ của cha ông trong việc dựng nước và giữ nước. Bên cạnh đó, ông Trương Đình Tường nhấn mạnh, khai quật khảo cổ ở đoạn thành Dền đã góp phần củng cố thêm giả thuyết về “khu thành nội”, nơi dùng để giấu quân, cất giữ tài sản, nằm phía trong “thành ngoại” vốn được coi là trung tâm kinh đô xưa. “Giá trị vị trí của đoạn thành này là rất lớn và hiện đã có doanh nghiệp sẵn sàng phối hợp cùng Nhà nước để tiếp tục khai quật”, ông nói thêm.

Tường thành Dền từng bị lãng quên, phủ lấp dưới lớp đất đắp đê gần 70 năm. Nhưng từ lòng đất ấy, những vết tích trầm mặc đang được “đọc” lại không chỉ bằng công cụ khảo cổ, mà bằng ý thức lịch sử. Kết cấu móng từ lá cây, thân gỗ; thân thành hình “sống trâu”; hào sâu chống xâm nhập… tất cả như những “lát cắt địa tầng” kể lại kỹ nghệ phòng thủ của người Việt từ thời dựng nước.

Tuy nhiên, vấn đề đang được dư luận quan tâm là phương án bảo tồn thành cổ Hoa Lư đoạn thành Dền như thế nào. Tiến hành lấp đất, cát để bảo vệ hay giữ nguyên hiện trường khai quật phục vụ cho dự án phục hồi. Theo nguồn tin riêng, hiện có doanh nghiệp đề xuất phương án phục dựng thành Dền bằng tường đá. Nếu phương án này được chấp thuận sẽ làm biến dạng di tích gốc bởi trong quá trình khai quật, các nhà khảo cổ đã làm rõ cấu trúc, kỹ thuật đắp dựng thành chỉ bằng đất, đá và thảm thực vật…