Đàn tế hơn 600 năm tuổi ở triều đại ngắn nhất Việt Nam

Đàn tế nằm ở xã Cao Mật xưa, nay thuộc thị trấn Vĩnh Lộc, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa, cách Thành nhà Hồ khoảng 2,5 km về phía đông nam, cách TP Thanh Hóa khoảng 45 km về phía tây bắc theo Quốc lộ 45.

Theo tài liệu của Trung tâm Bảo tồn di sản thế giới Thành nhà Hồ, năm Canh thìn (1400), sau khi lên ngôi, Hồ Quý Ly lập ra triều đại nhà Hồ với tên gọi Tây Đô (còn gọi Tây Giai) để phân biệt với Đông Đô (Thăng Long, Hà Nội).

Sau 2 năm lên ngôi, Hồ Quý Ly đã nhường ngôi cho con trai thứ là Hồ Hán Thương (năm 1402). Ngay khi lên ngôi, vị vua này đã lệnh cho quần thần cho xây dựng đàn tế Nam Giao.

Hàng năm, nhà Hồ lễ tế trời đất, cầu cho quốc thái dân an hoặc những dịp đại xá thiên hạ tại đàn Nam Giao. Chữ “Giao” có nghĩa là lễ tế trời ở phía nam kinh thành, nghi lễ này thường gọi là lễ tế Nam Giao, nơi thực hiện gọi là đàn Nam Giao.

Lễ tế Nam Giao được coi là nghi lễ quan trọng bậc nhất dưới chế độ quân chủ, khẳng định tính chính thống của triều đại, uy quyền của hoàng đế tuân theo mệnh trời mà cai trị thiên hạ và chỉ nhà vua mới có quyền thực hiện. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Nhâm Ngọ 1402, tháng 8, Hán Thương sai đắp đàn Nam Giao ở Đốn Sơn để làm lễ tế Giao, đại xá thiên hạ. Ngày hôm tế, Hán Thương ngồi trên kiệu Vân Long từ cửa nam đi ra”.

Do biến cố của lịch sử, thời gian và chiến tranh, đàn tế Nam Giao hầu như đã bị vùi lấp và dần trở thành phế tích. Tuy nhiên, trong quá trình khai quật tại Thành nhà Hồ và mở rộng phạm vi khai quật khảo cổ học, đàn tế Nam Giao đã dần được phát lộ trong vùng diện tích khoảng 2 ha.

Theo ông Nguyễn Văn Long, Phó giám đốc Trung tâm bảo tồn Di sản thế giới Thành nhà Hồ, đàn Nam Giao rộng khoảng 18.000 m, lưng tựa Đốn Sơn (núi Đún), tiền án là cánh đồng Nam Giao, gồm nhiều cấp nền bao, thu hẹp dần từ thấp đến cao. Dẫn vào trung tâm của đàn tế là con đường thần đạo được lát bằng những phiến đá xanh mài nhẵn, xếp ngay ngắn. Con đường này xưa kia là lối đi dẫn nhà vua cùng quần thần tiến về nơi linh thiêng nhất đàn tế để hành lễ.

Ở vị trí cao nhất, chính giữa đàn tế là khối đá lớn hình tròn (viên đàn), đường kính 4,75 m, bao quanh bằng những bức tường đá hình vuông, theo quan niệm trời tròn, đất vuông. Tại đây còn lưu giữ nhiều dấu tích kiến trúc của các cấp nền bao như nền thượng, nền trung, nền hạ.

Ngay cạnh con đường thần đạo là cung vua, nằm bên trái, hiện chưa khai quật hết. Tương truyền, trước lễ tế, nhà vua phải qua cung trước 7-10 ngày để trai giới (nghỉ ngơi, ăn chay, đánh cờ và tĩnh dưỡng). Nghĩa là chỉ khi đã chay tịnh, tẩy trần, nhà vua mới cầu được thiên thời, địa lợi, nhân hòa, quốc thái, dân an; còn ngược lại năm đó đất nước sẽ hạn hán, mất mùa.

“Qua 4 lần khai quật, các nhà khảo cổ đã tìm ra một công trình đặc biệt khác là giếng vua, còn gọi Ngự dục, Ngự duyên. Giếng còn khá nguyên vẹn, gồm 9 thành bậc, sâu 5,6 m và cũng có kết cấu ngoài vuông, giữa tròn. Giếng được kè đá theo các cấp bậc nhỏ dần vào lòng. Ở độ sâu khoảng 10 m so với nền đàn trung tâm, các nhà khảo cổ đã tìm ra mạch nước của giếng cổ. Giếng vua nhằm phục vụ cho việc tế gia và trai giới trước khi hành lễ”- ông Long thông tin.

Cùng với các di tích kiến trúc, các nhà khảo cổ tìm thấy nhiều hiện vật thuộc nhiều loại hình và chất liệu, phản ánh trình độ kỹ thuật và mỹ thuật thời đại như gạch bìa có hình dáng khối hộp chữ nhật, ngói lá đề… chiếm số lượng nhiều nhất.

Ông Nguyễn Bá Linh, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Thành nhà Hồ, cho biết dù đã tồn tại hơn 600 năm, đàn tế Nam Giao ở Thành nhà Hồ là đàn tế còn lại nguyên vẹn nhất và được xem quý giá nhất Việt Nam. “Đàn tế Nam Giao có giá trị rất lớn về mặt lịch sử, góp phần không nhỏ giúp Thành nhà Hồ trở thành di sản thế giới như ngày nay”- ông Linh nói.

Cũng theo ông Linh, với những giá trị đó, năm 1990, cụm di tích lịch sử văn hóa gồm đền thờ Trần Khát Chân, chùa Giáng (Tường Vân Tự), chùa Giò (Nhân Lộ) và đàn tế Nam Giao được công nhận là di tích cấp tỉnh. Tháng 10-2007, đàn Nam Giao được công nhận là di tích khảo cổ cấp quốc gia.