Cuộc đời và sự nghiệp của nhà nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh (Khánh Ký)

Dự Hội thảo có: TS Đoàn Thanh Nô, Phó Chủ tịch thường trực Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam; NSNA Trần Thị Thu Đông, Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam; NSNA-NB Hồ Sỹ Minh, Phó Chủ tịch thường trực Hội NSNAVN, Tổng Biên tập Tạp chí Nhiếp ảnh và Đời sống; NSNA Lê Nguyễn, Phó Chủ tịch Hội NSNAVN; Nhà sử học Dương Trung Quốc, Tổng Biên tập Tạp chí Xưa và Nay; NSNA Nguyễn Văn Thắng, Giám đốc Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá…

Phát biểu đề dẫn Hội thảo, NSNA Trần Thị Thu Đông, Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam cho biết, nhiếp ảnh du nhập vào Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, khi đất nước còn chìm trong đêm dài dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Trong bối cảnh ấy, cụ Nguyễn Đình Khánh đã sớm bén duyên với môn nghệ thuật mới mẻ này, bằng tài năng, sự nhạy bén, tinh thần ham học hỏi, cụ đã nhanh chóng nắm bắt kỹ thuật, mở hiệu ảnh Khánh Ký danh tiếng, đặt nền móng cho sự phát triển của nhiếp ảnh Việt Nam thời kỳ sơ khai.

Không chỉ dừng lại ở việc phát triển sự nghiệp cá nhân, theo NSNA Trần Thị Thu Đông, cụ Khánh Ký còn có công lao to lớn trong việc truyền bá nghề ảnh về quê hương Lai Xá. Làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá không chỉ nổi tiếng trong nước mà còn vươn xa ra quốc tế, khẳng định vị thế của nhiếp ảnh Việt Nam trên bản đồ thế giới. Có thể nói, Lai Xá chính là “Thủ đô nhiếp ảnh” của Việt Nam, và cụ Nguyễn Đình Khánh xứng đáng được tôn vinh là “Cụ Tổ” của làng nghề, là người khai mở con đường nhiếp ảnh chuyên nghiệp cho đất nước.

“Hội thảo là dịp để chúng ta ôn lại, khắc sâu và tôn vinh những công lao to lớn, toàn diện của cụ Nguyễn Đình Khánh đối với nhiếp ảnh Việt Nam và sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Chúng ta không chỉ nhìn nhận cụ như một người thợ ảnh tài hoa, một doanh nhân thành đạt, mà còn phải thấy được ở cụ một tấm lòng yêu nước sâu sắc, một tinh thần dân tộc cao cả, luôn hướng về quê hương, đất nước”, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam nhấn mạnh.

Ban Tổ chức Hội thảo đã nhận được 11 bài tham luận và 1 phim phóng sự tư liệu từ 12 tác giả, trong đó có nhiều bài viết công phu, sâu sắc, chứa đựng nhiều tư liệu, thông tin mới, làm nổi bật thêm những giá trị và đóng góp to lớn của Khánh Ký.

Tại Hội thảo, các nhà khoa học, các nghệ sĩ nhiếp ảnh, các nhà nghiên cứu lý luận phê bình nhiếp ảnh đã khẳng định những công lao và đóng góp to lớn của Nguyễn Đình Khánh đối với nhiếp ảnh Hà Nội và nhiếp ảnh Việt Nam nói chung; khẳng định vị thế của Nguyễn Đình Khánh như một nhà nhiếp ảnh tài năng xuất sắc của Việt Nam vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX; làm rõ vai trò của Nguyễn Đình Khánh như một doanh nhân nhiếp ảnh thành đạt; tôn vinh Nguyễn Đình Khánh là một nhà yêu nước.

NSNA Hoàng Kim Đáng cho biết, vào năm 1892, Khánh Ký – người Lai Xá đầu tiên mở hiệu ảnh tại Hà Nội được xem như là dấu mốc lịch sử cho sự ra đời của Nhiếp ảnh Lai Xá, một sự kiện có ý nghĩa trong sự phát triển của nhiếp ảnh Việt Nam cuối thế kỷ 19. Theo thống kê chưa đầy đủ, từ năm 1892 đến 1960, thợ ảnh người Lai Xá chiếm số lượng và chất lượng đông nhất nước với gần 200 cửa hiệu ảnh và trên 2.000 công nhân kỹ thuật ở cả ba lĩnh vực chụp, kỹ thuật buồng tối và kỹ thuật buồng sáng. Nhiều học trò lớp đầu tiên của Khánh Ký, nổi tiếng như Đinh Bá Trung, Nguyễn Văn Tu, Nguyễn Văn Đính, Nguyễn Văn Sứng, Nguyễn Duy Nhiên, Phạm Văn Giai, Phạm Văn Cầm, Nguyễn Văn Tín, Nguyễn Văn Triệu, Phạm Văn Uyển, Phạm Văn Tửu, Nguyễn Văn Chành, Nguyễn Doãn Ứng…

Không chỉ là người mang nghề ảnh về Lai Xá, Nguyễn Đình Khánh còn là một nhà nhiếp ảnh có tầm vóc, có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển của nhiếp ảnh báo chí, ảnh thương mại và nghệ thuật Việt Nam.

Bên cạnh đó, Nguyễn Đình Khánh cũng được xem như một doanh nhân nhiếp ảnh thành đạt. NSNA Chu Chí Thành cho rằng, mô hình kinh doanh nhiếp ảnh như Khánh Ký là một hiện tượng đặc biệt đáng kinh ngạc bởi trong bối cảnh kinh tế Đông Dương lạc hậu, chưa thoát khỏi chế độ phong kiến, mới tiếp cận kinh tế tư bản Pháp, mà đã hình thành Làng ảnh Lai Xá như một hiệp hội, một tập đoàn.

Theo NSNA Chu Chí Thành, Nguyễn Đình Khánh đã lập nghiệp, mở hiệu ảnh riêng, rồi rủ người làng ra Hà Thành truyền nghề cho họ, dìu dắt họ trở thành chủ các hiệu ảnh ở khắp Hà Nội, Sài Gòn, và các tỉnh thành trong toàn quốc. Không bó hẹp trong nước, ông còn phát triển sự nghiệp sang cả Lào, Campuchia, Nam Trung Hoa, Pháp, Đức và Myanmar nữa.

Để chủ động sản xuất và nâng cao chất lượng ảnh, Khánh Ký đã chú ý đến việc buôn bán vật tư ảnh. Năm 1921, ông đem theo 400 kg vật tư ảnh từ Pháp về Sài Gòn mở hiệu ảnh, đây là chuyến nhập khẩu thuốc tráng phim, in ảnh, giấy ảnh ảnh khá lớn. Số vật tư này không riêng cho cửa hàng của ông, mà còn cung cấp cho tất cả các hiệu ảnh người Lai Xá. Nguồn vật tư chuẩn mực, và nghệ thuật chụp độc đáo là yếu tố quyết định chất lượng ảnh đẹp bền làm nên thương hiệu các hiệu ảnh Lai Xá.

NSNA Chu Chí Thành cũng nhấn mạnh, chữ “Lai” hay chữ “Ký”, ngoài hàm ý mang dấu ấn quê hương, tình nghĩa thầy trò, thì nó còn có ý nghĩa là thương hiệu một Tập đoàn doanh nghiệp. Xây dựng được thương hiệu trong kinh doanh có nghĩa là tạo dựng được uy tín làm cho cửa hàng  ăn khách, có lợi nhuận cao và người liên kết làng ảnh Lai Xá, tập hợp họ thành một Tập đoàn doanh nghiệp bền vững này, không ai khác chính là Khánh Ký.

NSNA Trần Mạnh Thường thì khẳng định Nguyễn Đình Khánh là một nhà yêu nước nồng nàn. Khi còn ở trong nước, Nguyễn Đình Khánh tích cực tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục của cụ Lương Văn Can, trong quá trình hoạt động yêu nước bị lộ, ông bí mật sang Pháp.

Trong thời gian hoạt động tại Pháp, ông đã tích cực tham gia vào các hoạt động yêu nước của cộng đồng người Việt ở hải ngoại. Nguyễn Đình Khánh đã trở thành một thành viên quan trọng của “Hội đồng bào thân ái” do Phan Châu Trinh và luật sư Phan Văn Trường sáng lập, một tổ chức tập hợp những người Việt Nam yêu nước tại Pháp, hướng về Tổ quốc.

Đặc biệt, các tham luận tại hội thảo đã làm rõ hơn mối quan hệ đặc biệt giữa Khánh Ký và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và khẳng định vai trò của ông trong việc hỗ trợ, giúp đỡ các hoạt động cách mạng của Người. Chính nghề nhiếp ảnh do cụ Khánh Ký truyền dạy đã giúp Nguyễn Ái Quốc có thêm một phương tiện để kiếm sống, trang trải cho các hoạt động cách mạng sôi nổi của mình tại Pháp. Qua đó, khẳng định Khánh Ký đã góp phần quan trọng vào việc duy trì và phát triển phong trào đấu tranh giành độc lập cho dân tộc.

Các tham luận tại Hội thảo cũng đề xuất kiến nghị và tiếp tục làm rõ thêm một số nội dung như: Cần tiếp tục xác minh bằng các luận cứ khoa học về ngày sinh và ngày mất của cụ Khánh Ký để phù hợp với thực tế lịch sử; Phát huy giá trị văn hoá lịch sử, lan tỏa tinh thần cụ Khánh Ký bằng các hoạt động bổ ích, như tổ chức các tua du lịch về nguồn, về với làng nghề lai Xá, nâng cấp bảo tàng Lai Xá…; Đề nghị thành phố Hà Nội đưa tên cụ Nguyễn Đình Khánh vào danh sách đặt tên đường phố Hà Nội và một số tỉnh thành khác của Việt Nam; Tổ chức học tập và noi gương, phát huy những giá trị cao đẹp của cụ tổ làng nghề để góp phần nâng cao thương hiệu nhiếp ảnh Việt Nam; Tiếp tục vinh danh cụ Khánh Ký không chỉ là “Vua của nhiếp ảnh” mà nhà hoạt động yêu nước đầu thế kỷ 20 như Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu.

Phát biểu tổng kết Hội thảo, NSNA Hồ Sỹ Minh, Phó Chủ tịch thường trực Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam khẳng định, những kết quả của Hội thảo góp phần quan trọng vào việc bảo tồn, phát huy những giá trị di sản nhiếp ảnh mà cụ Khánh Ký đã dày công xây dựng, phát triển của nền nghệ thuật Nhiếp ảnh Việt Nam, đồng thời giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần dân tộc cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.