Cửa Tùng, điệp trùng ký ức

Những ghi chép của các học giả VN thời cận đại cho thấy Cửa Tùng có vị trí quan trọng về quân sự ngay từ nhiều thế kỷ trước. Dương Văn An (1514 – 1591) trong cuốn Ô Châu cận lục cho biết: “Cửa biển của châu Minh linh (Vĩnh Linh)… có đồn canh phòng, thật là nơi xung yếu”. Hai thế kỷ sau, khi viết Phủ biên tạp lục, nhà bác học Lê Quý Đôn (1726 – 1784) mô tả: “Châu Minh Linh có cửa biển Minh Linh (Cửa Tùng), phía đông có hòn Cỏ, phía tây có núi Cổ Trai, có cử quan đóng giữ, là chốt xung yếu”.

Trong quá khứ, Cửa Tùng bao gồm một vùng đất khá rộng nằm về phía đông H.Minh Linh, nay là Vĩnh Linh và Gio Linh. Những phát hiện của các nhà khảo cổ học cho thấy tại đây đã có con người sinh sống và cùng theo đó là một nền văn hóa thuộc thời kỳ đá mới. Từ cuối thế kỷ 11 đến cuối thế kỷ 19, khi người Việt từ phía bắc vào đây định cư, lập nghiệp, Cửa Tùng dần trở thành một cảng thị sầm uất, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế và giao lưu văn hóa ở phía nam quốc gia Đại Việt, tiếp theo là xứ Đàng Trong, kéo dài sang thời nhà Nguyễn.

Khoảng đầu thế kỷ 20, khu vực Cửa Tùng được giới hạn giáp biển phía đông; giáp sông Bến Hải phía nam, giáp làng Liêm Công phía tây, giáp làng Thủy Cần và làng Thạch Bàn phía bắc. Cửa Tùng nguyên thuộc một phường của làng Tùng Luật, người địa phương quen gọi là làng Tùng nên cửa biển gọi là Cửa Tùng. Vào khoảng năm 1915 – 1920, phường Tùng trở thành làng, mang tên Vĩnh An, dân cư không quá đông nhưng lại sống chen chúc trên một đoạn bờ bắc sông Bến Hải, cạnh cửa biển.

Léopold Cadière (1869 – 1955) chủ bút tập san Bulletin des Amis du Vieux Hué (Đô thành hiếu cổ, 1914 – 1944), trong cuốn Mission de Huế đã viết về vùng trồng dâu nuôi tằm ở Cửa Tùng, như sau: “Họ trồng bông kéo chỉ, dệt vải to, đó là thứ vải riêng của tỉnh Quảng Trị. Họ còn trồng dâu nuôi tằm kéo tơ để dệt thao lụa hàng tốt, tiêu thụ rộng khắp ở trong nước lẫn nước ngoài. Sở tiểu công nghệ của các chị đã thu hút nhiều khách du lịch tới Cửa Tùng kể cả hai ông bà cựu Hoàng đế Bảo Đại…”.

Do những đặc thù về khí hậu, vùng bờ biển Bắc Trung bộ thường xảy ra những trận cuồng phong thất thường gần bờ, nhưng Cửa Tùng lại là nơi khá kín gió, tàu thuyền đánh cá neo đậu khá an toàn. Sở dĩ như vậy là nhờ hai mũi đá ăn sâu ra biển từ hai phía là Mũi Si và Mũi Lai tạo nên một vịnh kín, không bị tác động của các dòng hải lưu.

Thời Pháp thuộc, nhận thấy khí hậu ở đây mát mẻ, dịu hòa, người Pháp đã chọn Cửa Tùng làm nơi nghỉ ngơi, tắm biển. Năm 1896, khâm sứ Trung Kỳ là Brière khi đi hành hạt ở đây, rất thích phong cảnh thiên nhiên Cửa Tùng. Vì vậy, ông đã cho xây dựng một nhà nghỉ mát của tòa khâm.

Năm 1907, vua Duy Tân lên ngôi ở Huế. Lúc bấy giờ, nhà vua mới 8 tuổi, nên mọi việc trong triều đều giao cho Phụ chánh đại thần Trương Như Cương trù liệu. Tính tình phóng túng, nên vua Duy Tân rất khó chịu vì hằng ngày phải giam mình trong cung cấm. Biết được điều này, người Pháp muốn biến ngài thành một quân vương ham chơi bời, lơ là việc nước để dễ bề lung lạc. Vì vậy, khâm sứ Brière nhường nhà nghỉ mát của tòa khâm cho vua ngự, từ đó nhà nghỉ mát có tên là nhà Thừa Lương Cửa Tùng. Người Pháp cũng đã cho thiết lập ở đây Sở dây thép (Bưu điện) và Sở thương chánh.

Các nhà sưu tầm hiện còn lưu giữ những tấm bưu thiếp của người Pháp cả trăm năm trước, có in hình bãi biển Cửa Tùng cùng với dòng chữ “Cua Tung Plage. Province Quang Tri – La reine des Plages” (Bãi Cửa Tùng, tỉnh Quảng Trị – Nữ hoàng của các bãi biển).

ẢNH: CỦA ASSOCIATION DES AMIS DU VIEUX HUÉ – (AAVH)

Giai thoại kể rằng, mùa hè năm ấy, tại nhà Thừa Lương, vua Duy Tân ra nghỉ. Có lần vì ham thực hành kỹ thuật cơ khí, đôi tay nhà vua dính đầy dầu mỡ nên ngài nhờ quan Thị vệ mang chậu nước để rửa. Đang rửa tay, bất ngờ vua ngẩng đầu lên, nhìn quan Thị vệ, hỏi: “Tay nhớp thì lấy nước rửa, nước nhớp thì lấy chi rửa?”. Trong khi quan Thị vệ còn lúng túng, chưa trả lời, nhà vua nói: “Nước nhớp thì lấy máu mà rửa. Nhà ngươi biết chưa?”.

Trước năm 1954, tại Cửa Tùng đã có một đèn biển ở vị trí ngay trạm đèn biển hiện nay. Năm 1957, nhạc sĩ Hoàng Hiệp từ Hà Nội đi thâm nhập thực tế ở vĩ tuyến 17. Trong một lần leo lên đèn biển Cửa Tùng, bất chợt nhạc sĩ nhìn thấy nét mặt thẫn thờ của người đàn ông gác đèn tên là Phan Văn Đồng, vì nhớ vợ con bên kia bờ vĩ tuyến. Từ câu chuyện của người gác đèn mà nhạc phẩm nổi tiếng Bên ven bờ Hiền Lương ra đời, với ca từ và giai điệu xúc động lòng người.

Mùa hè năm 1962, nhà văn Nguyễn Tuân về thăm Cửa Tùng. Tùy bút Giữa chiến tranh và hòa bình là một bãi biển Cửa Tùng được cây bút tài hoa bậc nhất trong văn chương Việt hiện đại viết trong dịp này, có đoạn: “Cửa Tùng nhất nước ta đấy. Biển Cửa Tùng càng nhạt nắng càng khoe tươi. Đủ cấp bậc xanh và lam và hồng, và chuyển nhanh có lúc như chớp giật. Trời và sóng lộng lên sinh sắc của thiên nhiên… Ngày xưa, thực dân xoàng mới nghỉ ở Sầm Sơn, hạng to hạng bự thì phải ở Cửa Tùng”.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Cửa Tùng là một trong những trọng điểm đánh phá ác liệt của địch. Bom đạn kẻ thù dội xuống ngày đêm đã san phẳng mọi công trình đã từng nổi tiếng một thời.

Nằm chếch về phía nam của bãi tắm Cửa Tùng hiện nay là “Bến đò A lịch sử”, nối liền Cửu Tùng (miền Bắc) và xã Trung Giang (miền Nam). Từ năm 1965 – 1972, nơi đây là điểm giao thông quan trọng trên sông Bến Hải trực tiếp chi viện sức người, sức của cho chiến trường miền Nam và đảo Cồn Cỏ. Với 82.000 lượt đò đã vận chuyển 2 triệu lượt người, hàng vạn tấn lương thực, vũ khí, hàng hóa; chiến đấu 392 trận, bắn rơi 4 máy bay, cùng Đoàn 1A hải quân bắn chìm 6 tàu chiến địch. Hàng chục cán bộ đã anh dũng hy sinh trong lúc làm nhiệm vụ.

Đến Cửa Tùng hôm nay, du khách mê say với bãi tắm tuyệt đẹp, có những con sóng hiền hòa, màu nước màu trời chuyển động theo từng thời khắc trong ngày. Đến Cửa Tùng còn là đến với những địa danh lịch sử điệp trùng ký ức, gắn với cuộc kháng chiến hào hùng vì độc lập, tự do: vĩ tuyến 17, cầu Hiền Lương, sông Bến Hải, Nghĩa trang liệt sĩ Trường Sơn, địa đạo Vịnh Mốc, đảo Cồn Cỏ anh hùng. (còn tiếp)