Chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga: 3 năm nhìn lại

Tổng thống Mỹ Joe Biden và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đi bộ sau cuộc gặp song phương bên lề Hội nghị thượng đỉnh G7, tại Fasano, Italy, ngày 13/6/2024. (Nguồn: Reuters)

Lời của Nhà nghiên cứu chiến lược ngoại giao bậc thầy của Việt Nam Nguyễn Cơ Thạch đối với các cán bộ ngoại giao vào cuối những năm 1980, đầu 1990, khi Việt Nam đang “loay hoay” tìm giải pháp về Campuchia vẫn khắc sâu trong tôi. Ông Nguyễn Cơ Thạch nói, đại ý, để có cái nhìn và đánh giá toàn diện, “các anh” không chỉ theo dõi các diễn biến ở trong khu vực, mà nhất thiết phải xem ở Moscow, Bắc Kinh, Washington DC, Paris “người ta” nghĩ gì, làm gì. Phải luôn đặt “câu chuyện Campuchia” cũng như các quan hệ song phương khác trong bàn cờ chiến lược lớn, soi lại trong lịch sử những câu chuyện này được xử lý ra sao, từ đó mới ra được câu chuyện của “ta”.

Với cách tiếp cận như vậy, trước hết nên nhìn Ukraine trong bối cảnh “Ba thất bại chiến lược lớn của Mỹ trong hơn 50 năm qua”. Những sai lầm này bao gồm (i) Chiến tranh Việt Nam, (ii) cuộc chiến chống khủng bố tại Afghanistan và Iraq, và (iii) Sự can dự vào cuộc chiến Ukraine – Nga.

Cả ba cuộc chiến đều khiến Mỹ tiêu tốn nguồn lực khổng lồ, nhưng không đạt được mục tiêu đề ra, thậm chí còn làm đối thủ mạnh lên.

I. Chiến tranh Việt Nam (1955-1975) – Thất bại toàn diện, giúp Liên Xô vươn lên

Mỹ tham chiến tại Việt Nam với mục tiêu ngăn chặn sự lan rộng của chủ nghĩa cộng sản theo Học thuyết Domino với giả định sai, cho rằng phe Xã hội chủ nghĩa (XHCN) là một thể thống nhất, có sự “chỉ đạo” từ Moscow và Bắc Kinh. Theo đó, việc “để mất” một quốc gia “vào tay cộng sản”, sẽ khiến các quốc gia khác sụp đổ, rơi vào phe XHCN như những con bài Domino.

Bất chấp việc huy động sức mạnh quân sự và tài chính khổng lồ, Mỹ vẫn không thể ngăn Việt Nam thống nhất đất nước. Đây được coi là một trong những thất bại lớn nhất trong lịch sử chính trị – quân sự của Mỹ tính đến thời điểm đó:

Chi phí và tổn thất

– Hơn 58.000 lính Mỹ thiệt mạng, hàng trăm nghìn binh sĩ bị thương.

– Tiêu tốn hàng nghìn tỷ USD (tính theo thời giá hiện nay).

– Uy tín của Mỹ bị tổn hại nghiêm trọng, xã hội chia rẽ, phong trào phản chiến bùng nổ.

(Thiệt hại nhân lực về phía Việt Nam ở cả hai miền là trên 3 triệu người)

Hệ quả địa chính trị

– Mỹ thất bại trong việc kiềm chế Việt Nam, dẫn đến sự sụp đổ của chính quyền Việt Nam Cộng hòa và Việt Nam thống nhất đất nước năm 1975.

– Liên Xô hưởng lợi lớn từ sự suy yếu của Mỹ:

Về mặt kinh tế: Trong khi Mỹ sa lầy ở Việt Nam, Liên Xô có thời gian để tập trung phát triển công nghiệp và kinh tế quân sự.

Về ảnh hưởng toàn cầu: Nhiều nước thuộc thế giới thứ ba chọn liên minh với Liên Xô, giúp Moscow gia tăng vị thế trên trường quốc tế.

Về củng cố sức mạnh quân sự: Liên Xô giành thế cân bằng với Mỹ trong bộ ba vũ khí chiến lược (tên lửa hạt nhân liên lục địa, máy bay ném bom, tàu ngầm hạt nhân), buộc Mỹ phải đàm phán giải trừ quân bị SALT.

Sau khi rút khỏi Việt Nam, Mỹ tập trung vào cuộc đối đầu trực tiếp với Liên Xô, điều chỉnh chiến lược sang các mặt trận khác như bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc cho đến các sáng kiến công nghệ và kinh tế nhằm duy trì ưu thế trước đối thủ.

II. Chiến dịch chống khủng bố ở Afghanistan và Iraq (2001-2021) hao tiền tốn của, không mang lại hiệu quả

Sau sự kiện khủng bố 11/9/2001, Mỹ phát động “Cuộc chiến chống khủng bố” nhằm lật đổ chế độ Taliban ở Afghanistan và Tổng thống Saddam Hussein ở Iraq. Ban đầu, Mỹ giành được thắng lợi quân sự nhanh chóng và áp đảo, nhưng về lâu dài, đây lại là một trong những thất bại chiến lược lớn nhất của nước này do can thiệp sâu vào quá trình hậu chiến.

Chi phí và tổn thất

– Khoảng 4.000 tỷ USD (bao gồm chi phí trực tiếp và gián tiếp).

– Hàng chục nghìn lính Mỹ thiệt mạng và bị thương.

– Xã hội Mỹ bị chia rẽ, lòng tin vào chính phủ suy giảm nghiêm trọng.

Hệ quả địa chính trị

– Mỹ không thể tiêu diệt hoàn toàn khủng bố: Al-Qaeda, ISIS và nhiều tổ chức khủng bố khác vẫn tồn tại và mở rộng hoạt động tại Trung Đông và Bắc Phi.

– Sai lầm chiến lược: Mỹ lựa chọn chiến tranh quy mô lớn thay vì sử dụng các phương pháp hiệu quả, ít tốn kém hơn như tình báo, biệt kích, tấn công chính xác bằng tên lửa hoặc cắt nguồn tài chính của khủng bố.

– Làm cho Mỹ suy yếu, tạo lợi thế cho Trung Quốc vươn lên mạnh mẽ: Trong khi Mỹ sa lầy tại Trung Đông, Trung Quốc mở rộng ảnh hưởng mọi mặt từ về kinh tế, công nghệ, ngoại giao, đến văn hóa, quân sự ở nhiều khu vực và trên phạm vi toàn cầu.

Kết cục

– Mỹ rút khỏi Afghanistan năm 2021, Taliban ngay lập tức quay lại nắm quyền, khiến 20 năm can thiệp của Mỹ trở thành vô nghĩa.

– Iraq vẫn bất ổn, trở thành khu vực ảnh hưởng của Iran.

Sau khi rút lui khỏi Trung Đông, Mỹ cố gắng chuyển trọng tâm sang đối phó với Trung Quốc. Tuy nhiên, đến thời chính quyền của cựu Tổng thống Joe Biden, xung đột Ukraine nổ ra, tiếp tục kéo Mỹ vào một ván cờ khác, một lần nữa làm suy giảm nội lực cũng như chiến lược của Mỹ.

Xung đột Nga-Ukraine được cho là sẽ có những bước ngoặt quan trọng trong năm 2025. (Nguồn: Reuters)

III. Hỗ trợ Ukraine trong cuộc xung đột với Nga (2022-nay) – Mỹ và phương Tây suy yếu còn đối thủ mạnh lên

Mỹ và phương Tây đã cung cấp khoảng 300 tỷ USD viện trợ quân sự và tài chính cho Ukraine với mục tiêu làm suy yếu Nga, nhưng sau hơn ba năm, cục diện chiến trường không thay đổi theo hướng có lợi cho Ukraine.

Chi phí và tổn thất

– 175 tỷ USD từ Mỹ, tổng viện trợ phương Tây lên đến 300 tỷ USD.

– Các kho vũ khí của phương Tây cạn kiệt, trong khi Nga đẩy mạnh công nghiệp quốc phòng, từng bước vô hiệu hóa các lệnh cấm vận và thành công xây dựng nền kinh tế thời chiến dù chịu rất nhiều thiệt hại.

Hệ quả địa – chính trị

– Không đạt được mục tiêu chiến lược: Ukraine không giành lại được lãnh thổ, trong khi Nga tiếp tục duy trì thế thượng phong.

– Phương Tây suy yếu:

Về kinh tế: EU chịu tác động nặng nề vì mất nguồn năng lượng giá rẻ từ Nga.

Về chính trị: Châu Âu chia rẽ về cách tiếp cận đối với Nga, trong khi Mỹ ngày càng bị hạn chế khả năng can thiệp.

Về quân sự: NATO bị suy yếu do tiêu hao nguồn lực mà không đạt được lợi ích chiến lược rõ ràng.

Nga và Trung Quốc hưởng lợi

– Nga chuyển đổi nền kinh tế sang thời chiến, đẩy mạnh sản xuất vũ khí và phát triển công nghệ quân sự.

– Nga – Trung liên minh chặt chẽ hơn, xây dựng “quan hệ đối tác không giới hạn”, hình thành trục đối trọng với phương Tây.

Khi lên cầm quyền, cũng như các đời Tổng thống trước đó, Tổng thống Donald Trump thấy khi đã dốc hết lực từ quân sự, chính trị, ngoại giao, kinh tế, tài chính (trừ can thiệp quân sự trực tiếp – điều mà Mỹ và NATO không thể vì sẽ dẫn đến Thế chiến thứ III) thì phải “xoay cờ” thật nhanh để chơi ván mới, tập trung nguồn lực vào một mối đe doạ lớn và duy nhất trước khi mọi việc trở nên quá muộn.

Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio và người đồng cấp Nga Sergei Lavrov cùng Bộ trưởng Ngoại giao Saudi Arabia, Hoàng tử Faisal bin Farhan Al Saud và các thành viên đoàn Nga và Mỹ tại Cung điện Diriyah, ở thủ đô Riyadh, Saudi Arabia trong cuộc gặp đầu tiên tìm kiếm giải pháp chấm dứt xung đột Nga – Ukraine, ngày 18/2. (Nguồn: theguardian)

Ba bài học chiến lược từ các thất bại trên của Mỹ

1. Khi không đạt được mục tiêu, Mỹ sẵn sàng đoạn tuyệt với chính sách cũ và bày lại bàn cờ mới. Dù đã đầu tư hàng nghìn tỷ USD và sinh mạng binh sĩ, khi thấy không thể đạt được mục tiêu đề ra, Mỹ sẵn sàng rút lui để tái thiết chiến lược. Việc rút khỏi Việt Nam, Trung Đông và sắp tới có thể là Ukraine đều phản ánh tính thực dụng này.

2. Không để một cuộc xung đột kéo dài làm suy kiệt nội lực quốc gia. Cả ba cuộc chiến đều khiến Mỹ tiêu tốn tài nguyên khổng lồ trong khi đối thủ như Liên Xô, Trung Quốc lại hưởng lợi. Washington nhận ra rằng để duy trì vị thế siêu cường, họ phải tránh bị cuốn vào các cuộc chiến tiêu hao không mang lại lợi ích chiến lược rõ ràng. Trong trường hợp xung đột Nga-Ukraine, Chính quyền Tổng thống Donald Trump thấy rằng không thể để Ukraine hay cuộc xung đột Nga – Ukraine quyết định vận mệnh của Mỹ và phương Tây và đây là lúc Mỹ cần phải hành động dứt khoát và quyết liệt. Trước đó, tại Afghanistan năm 2021, khi thay đổi chiến lược, chính quyền Tổng thống Biden cũng rút nhanh bằng mọi giá, thậm chí còn không kịp mang đi kho vũ khí trị giá hàng tỷ USD.

3. Lựa chọn phương pháp can thiệp hiệu quả, không phụ thuộc vào chiến tranh quy mô lớn. Việc triển khai quân sự quy mô lớn tại Việt Nam, Afghanistan, Iraq hay Ukraine đã chứng minh sự không hiệu quả. Mỹ đang dần chuyển hướng sang sử dụng sức mạnh kinh tế, công nghệ, và ngoại giao thay vì phụ thuộc vào chiến tranh truyền thống.

Là nước lớn, Mỹ luôn có khả năng và nguồn lực xoay chuyển chiến lược nhanh chóng, và sau mỗi thất bại, họ tìm cách xây dựng lại thế trận mới để tiếp tục duy trì vị thế toàn cầu. Tuy nhiên, bối cảnh, so sánh tương quan lực lượng đã thay đổi, còn nội lực của Mỹ cũng đã bị bào mòn sau nhiều cuộc chiến hao người tốn của nên câu chuyện “chuyển trụ, chuyển trục” sẽ tiếp tục là câu chuyện dài tập, chưa thể có lời giải trong ngày một, ngày hai.

* Nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược Ngoại giao, Tổng Lãnh sự Việt Nam tại San Francisco, Mỹ.