“Cái chết” được báo trước?

Tổng thống Mỹ Donald Trump và lãnh đạo các nước thành viên NATO tại hội nghị thượng đỉnh ở Brussels, Bỉ, năm 2018. (Nguồn: Getty Images).

Nhưng nay khi ông Donald Trump trở lại Nhà Trắng lần thứ 2, viễn cảnh này đang dần trở thành thực tế. Với sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc, Washington buộc phải tái định hình chiến lược toàn cầu, và NATO – vốn được thiết kế để chống lại một kẻ thù khác, xây dựng một thế giới khác – ngày càng tỏ ra không còn phù hợp.

Từ lá chắn phòng thủ trở thành gánh nặng chiến lược

Trong suốt thời kỳ Chiến tranh Lạnh, NATO là biểu tượng của sự đoàn kết phương Tây, một lá chắn vững chắc bảo vệ châu Âu khỏi “mối đe dọa” từ Liên Xô. Tuy nhiên, khi thế giới bước vào thế kỷ XXI với những thách thức mới, NATO dường như không còn phù hợp với các ưu tiên chiến lược của Mỹ. Từ một liên minh quân sự mạnh mẽ, NATO dần trở thành gánh nặng tài chính và chính trị đối với Washington dưới thời “Trump 2.0”.

Được thành lập với mục tiêu ngăn chặn sự mở rộng của Liên Xô tại châu Âu. Nhưng khi Liên Xô sụp đổ và Trung Quốc nổi lên như đối thủ chính của Mỹ, vai trò của NATO bắt đầu bị đặt dấu hỏi.

Thứ nhất, NATO không thể hỗ trợ Mỹ hiệu quả trong cuộc đối đầu với Trung Quốc – mối đe dọa chiến lược lớn nhất của Washington hiện nay. Trong khi liên minh này tập trung vào châu Âu và Bắc Đại Tây Dương, thì Mỹ lại “xoay trục” sáng khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, nơi Trung Quốc mở rộng tầm ảnh hưởng qua Sáng kiến Vành đai và Con đường cùng việc mở rộng sự hiện diện quân sự ở Biển Đông. NATO, với cấu trúc và mục tiêu cũ, không có khả năng thích nghi với cuộc cạnh tranh địa – chính trị mới này.

Thứ hai, các thành viên NATO, đặc biệt là các nước châu Âu lớn như Đức, không có động lực để đối đầu với Trung Quốc. Với kim ngạch thương mại hai chiều giữa EU và Trung Quốc đạt khoảng 900 tỷ USD mỗi năm, các nền kinh tế châu Âu phụ thuộc lớn vào quan hệ thương mại với Trung Quốc. Đức, nền kinh tế lớn nhất khu vực, xuất khẩu tới 45% xe ô tô sang Trung Quốc – một con số đủ lớn để khiến Berlin ngần ngại tham gia bất kỳ chiến dịch nào chống lại Bắc Kinh. Điều này buộc Mỹ phải tìm kiếm các liên minh thay thế như nhóm Bộ tứ (QUAD) gồm Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ, Australia và AUKUS (Mỹ, Anh, Australia), vốn phù hợp hơn với mục tiêu kiềm chế Trung Quốc.

Thứ ba, NATO đang trở thành gánh nặng tài chính cho Mỹ. Washington hiện đóng góp khoảng 70% ngân sách quốc phòng của liên minh, trong khi nhiều thành viên không đạt cam kết chi tiêu 2% GDP cho quốc phòng. Đến năm 2024, chỉ 23 trong số 32 quốc gia thành viên NATO đáp ứng mức này, còn Đức và Pháp vẫn chậm chạp trong việc tăng ngân sách quân sự. Tổng thống Trump, cả trong nhiệm kỳ đầu và hiện nay, đã gọi NATO là “lỗi thời” và đe dọa rút Mỹ khỏi liên minh nếu châu Âu không chia sẻ gánh nặng tài chính. Sự bất mãn này phản ánh xu hướng lớn hơn: Mỹ muốn cắt giảm cam kết với châu Âu để dồn nguồn lực cho các khu vực chiến lược quan trọng hơn.

Cuối cùng, mối quan hệ Mỹ – Nga đã thay đổi, làm giảm tính cần thiết của NATO. Dù cuộc xung đột Ukraine làm căng thẳng leo thang, Nga không còn là siêu cường như thời Chiến tranh Lạnh. Với GDP chỉ bằng 7% của Mỹ và 1/10 của Trung Quốc, Nga khó có thể cạnh tranh với Washington trên quy mô toàn cầu.

Thay vì đối đầu trực diện, nước Mỹ dưới thời “Trump 2.0” có thể tìm cách lôi kéo Nga để ngăn Moscow xích lại gần Trung Quốc – một kịch bản bất lợi cho chiến lược cô lập Bắc Kinh. Việc NATO mở rộng về phía Đông, với sự gia nhập của các nước như Ba Lan và các quốc gia Baltic, không mang lại lợi ích chiến lược lớn cho Mỹ, mà chỉ đẩy Nga vào “vòng tay” của Trung Quốc.

Tất cả những điều trên cho thấy NATO dường như đã trở thành một công cụ lỗi thời, không còn phù hợp để phục vụ lợi ích dài hạn của Washington.

Thủ tướng Australia Anthony Albanese, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi, Tổng thống Mỹ Joe Biden và Thủ tướng Nhật Bản Kishida Fumio tại Hội nghị thượng đỉnh các nhà lãnh đạo Bộ tứ, Washington, D.C., ngày 22/9/2024. (Nguồn: ANI/Reuters)

Châu Âu không còn là trung tâm của cạnh tranh toàn cầu

Trong nhiều thập kỷ, châu Âu là trung tâm của chính sách đối ngoại Mỹ, từ việc đối phó Liên Xô đến duy trì trật tự hậu Chiến tranh Lạnh. Nhưng khi Trung Quốc trỗi dậy và Đông Bắc Á trở thành “chiến trường” địa – chính trị mới, thì vai trò của châu Âu đang trở nên mờ nhạt dưới góc nhìn từ Washington. Chính quyền “Trump 2.0” dường như xem EU, NATO như một đối tác phụ, không còn là ưu tiên hàng đầu và vì vậy liên tục gửi tín hiệu về việc áp đặt thuế quan nặng nề hoặc rút quân khỏi châu Âu nếu Mỹ không được “đối xử công bằng”.

Sự suy giảm tầm quan trọng của châu Âu bắt nguồn từ việc khu vực này không còn là trung tâm của cạnh tranh toàn cầu.

Một là, châu Âu thiếu khả năng đối trọng với Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ – một mặt trận quan trọng trong cuộc cạnh tranh Mỹ – Trung. Không có công ty công nghệ châu Âu nào lọt top 10 toàn cầu, trong khi Trung Quốc sở hữu những gã khổng lồ như Huawei và Tencent, dẫn đầu trong AI, 5G và chất bán dẫn. Mỹ, vì vậy, không thể dựa vào EU để đối phó với Bắc Kinh trong cuộc chiến công nghệ đang định hình tương lai.

Hai là, sự phụ thuộc kinh tế của EU vào Trung Quốc làm suy yếu vị thế của họ như một đồng minh chiến lược của Mỹ. Đức và Pháp, hai trụ cột của EU, duy trì mối quan hệ thương mại chặt chẽ với Bắc Kinh trong các lĩnh vực như ô tô, điện tử và năng lượng tái tạo. Với lợi ích kinh tế lớn như vậy, châu Âu khó có thể ủng hộ các biện pháp cứng rắn chống lại Trung Quốc theo cách Mỹ mong muốn. Điều này khiến Washington phải chuyển sang các đối tác ở châu Á như Nhật Bản và Hàn Quốc, vốn sẵn sàng hơn trong việc đối đầu với Bắc Kinh.

Ba là, Nga không còn là mối đe dọa lớn nhất đối với phương Tây, ít nhất trong mắt chính quyền “Trump 2.0”. Dù chiến sự ở Ukraine vẫn tiếp diễn, nền kinh tế Nga với GDP khoảng 1,7 nghìn tỷ USD (năm 2023) không thể sánh với Trung Quốc. Nga phụ thuộc vào xuất khẩu năng lượng và dễ tổn thương trước các lệnh trừng phạt, khiến nước này không đủ sức làm đối thủ ngang tầm của Mỹ. Trong bối cảnh này, Mỹ có thể giảm mức độ can dự vào châu Âu để tập trung đối phó với Trung Quốc – mối đe dọa thực sự đối với vị thế siêu cường của Washington.

Hơn nữa, theo góc nhìn của chính quyền Trump, một khi hòa đàm Nga – Ukraine đạt được thì khả năng duy trì hòa bình lâu dài cho Ukraine cũng như toàn châu Âu là khá khả thi nếu NATO dừng quá trình “Đông tiến”. Về cơ bản, châu Âu không có cường quốc “xét lại”, hoặc “bá quyền” có sức mạnh bao trùm tìm cách thay đổi đường biên giới có lợi cho mình. Với trên 17 triệu km2, và dân số hơn 140 triệu người nhưng đang trên đà suy giảm, Nga đang phải chật vật để quản lý đường biên giới và lãnh thổ hiện tại. Đức tuy mạnh hơn, nhưng không còn ở thế mạnh áp đảo so với các cường quốc khác như Anh và Pháp do tương quan kinh tế và quy mô dân số của ba quốc gia này cơ bản cân bằng vào năm 2050.

Ngoài ra, Mỹ đang thúc đẩy EU tự chủ hơn trong quốc phòng. Thay vì duy trì sự hiện diện quân sự lớn tại châu Âu, Washington gây áp lực để các nước NATO tăng chi tiêu quân sự và tự đảm bảo an ninh. Điều này không chỉ xuất phát từ Trump mà còn là xu hướng chung dưới thời Biden, cho thấy sự thay đổi chiến lược dài hạn. Với Đông Bắc Á và Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trở thành tâm điểm mới, châu Âu không còn giữ vai trò trung tâm trong chính sách đối ngoại của Mỹ.

Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth phát biểu tại họp báo sau cuộc họp Bộ trưởng quốc phòng NATO tại Brussels, Bỉ, ngày 13/2 rằng xung đột giữa Ukraine và Nga “phải chấm dứt” và việc Kiev gia nhập NATO là không thực tế. (Nguồn: Getty Images)

“Trump 2.0” và số phận của NATO

Chính quyền Tổng thống Donald Trump hiện nay không chỉ tiếp tục mà còn đẩy nhanh xu hướng xa rời NATO và châu Âu, vốn đã manh nha từ nhiệm kỳ đầu tiên. Với trọng tâm chiến lược đặt vào Trung Quốc và khu vực châu Á – Thái Bình Dương, sự lỗi thời của NATO dường như là kết cục không thể tránh khỏi trong mắt Washington.

Dưới thời “Trump 2.0”, NATO không chỉ bị xem là gánh nặng tài chính mà còn là một liên minh lạc hậu về mặt chiến lược. Tổng thống Trump từng gọi NATO là “lỗi thời” trong nhiệm kỳ đầu, và nay có thể biến lời nói thành hành động. Với 70% ngân sách NATO đến từ Mỹ, ông Trump có lý do để giảm cam kết với liên minh này. Ông chủ Nhà Trắng thứ 47 dường như có lý khi lập luận rằng Mỹ không nên tiếp tục “trả tiền” để bảo vệ châu Âu trong khi “mối đe dọa” lớn nhất lại nằm ở châu Á!

Hơn nữa, chính quyền “Trump 2.0” đang tích cực tìm cách đàm phán với Nga để “tách” Moscow ra khỏi “Quan hệ đối tác không giới hạn Nga – Trung Quốc. Tổng thống Trump tin rằng nếu sự “nhượng bộ” với Moscow đủ lớn và phù hợp với lợi ích của Mỹ thì mục tiêu này hoàn toàn khả thi. Các “lợi ích “mà Moscow đang nhắm tới và nhiều khả năng đạt được gồm: (i) Công nhận 4 tỉnh phía Đông thuộc lãnh thổ Ukraine trước kia thuộc lãnh thổ Nga; (ii) Ukraine không gia nhập NATO; (iii) Xóa bỏ hầu hết các lệnh cấm vận; (iv) Khôi phục lại các hệ ngoại giao và “đưa” Nga trở lại các cơ chế đối thoại với phương Tây mà Nga tham gia từ trước khi xảy ra xung đột.

Mục tiêu của ông Donald Trump là lôi kéo, hoặc ít nhất Nga cũng giữ vai trò “trung lập” trong bất kỳ cuộc đối đầu Mỹ – Trung nào trong tương lai. Nếu Mỹ đạt được thỏa thuận với Nga, căng thẳng ở châu Âu sẽ giảm mạnh, và nhu cầu duy trì NATO như một liên minh đối phó Nga sẽ không còn khả thi. Điều này phù hợp với chiến lược cô lập Trung Quốc, vốn là ưu tiên hàng đầu của Washington.

Cuối cùng, sự trỗi dậy của các liên minh mới như QUAD và AUKUS cho thấy Mỹ đang xây dựng một trật tự an ninh mới, không cần đến NATO hay EU. Những liên minh này tập trung vào Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, nơi Mỹ đối đầu trực tiếp với Trung Quốc. Trong bối cảnh này, NATO và châu Âu dần bị gạt ra rìa, trở thành tàn dư của một thời kỳ đã qua. “Cái chết” của NATO, nếu xảy ra, không phải là kết quả của một quyết định đột ngột, mà là sự kết thúc tất yếu của một liên minh không còn phù hợp với thế kỷ XXI.

Tóm lại, NATO và EU từng là nền tảng trong chính sách đối ngoại của Mỹ, nhưng sự trỗi dậy của Trung Quốc và sự thay đổi ưu tiên dưới thời “Trump 2.0” đang khiến khiến 2 thiết chế này trở nên lỗi thời. Từ gánh nặng tài chính đến sự thiếu phù hợp chiến lược, NATO đang đối mặt với một tương lai bất định hơn bao giờ hết – một sự tan rã được báo trước trong bối cảnh địa chính trị mới.

*Nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược Ngoại giao, Tổng Lãnh sự Việt Nam tại San Francisco, Mỹ.