Bài học nào cho Việt Nam?

Trong suốt lịch sử kinh tế thế giới, vàng không chỉ đơn thuần là một kim loại quý. Nó là đối tượng của đam mê, lòng tham và khát vọng thành công nhanh chóng. Ba cơn sốt vàng lớn thế giới tại California (Mỹ), Klondike (Canada) và Witwatersrand (Nam Phi) đã làm thay đổi cục diện của nhiều quốc gia. Tuy nhiên, đi kèm với các bước nhảy vọt về kinh tế, các quốc gia này cũng phải đối mặt với nhiều hệ lụy và bài học đắt giá. Đây là những kinh nghiệm đáng tham khảo với Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh chúng ta cũng đang đẩy mạnh khai thác khoáng sản phục vụ phát triển công nghiệp.

Ba “cơn sốt” vàng trên thế giới

“Cơn sốt” vàng California (1848 – 1855): Khởi nguồn từ Thung lũng Sacramento, “cơn sốt” vàng California nhanh chóng thu hút hàng trăm nghìn người đổ về bang mới của Mỹ. Theo dữ liệu từ trang History – trang thông tin uy tín và được công nhận rộng rãi về các chủ đề lịch sử, đến cuối năm 1849, dân số California tăng lên gần 100.000 người, và đến năm 1852, đã khai thác được khoảng 2 tỷ USD giá trị vàng.

Tuy nhiên, sự bùng nổ này cũng đi kèm với những hệ lụy nghiêm trọng. Phương pháp khai thác thủy lực mang lại lợi nhuận khổng lồ nhưng đã phá hủy nhiều cảnh quan của khu vực. Các đập được xây dựng để cung cấp nước cho những khu mỏ vào mùa hè đã làm thay đổi dòng chảy của các con sông, ảnh hưởng đến nông nghiệp. Việc khai thác vàng không kiểm soát đã dẫn đến tình trạng môi trường bị tàn phá nghiêm trọng và các cộng đồng bản địa bị mất đất đai. Những vấn đề xã hội như nạn tham nhũng và sự phân biệt đối xử với những người tham gia tìm kiếm vàng cũng gia tăng, khi nhiều nhóm người, nhất là những người bản xứ và người nhập cư, không được hưởng lợi từ sự phát triển này.

Cơn sốt vàng Klondike được ghi nhận là đã giúp Hoa Kỳ thoát khỏi cuộc suy thoái kinh tế. Ảnh minh họa

“Cơn sốt” vàng Klondike (1896-1899): Đây là một trong những “cơn sốt” vàng nổi bật nhất trong lịch sử, không chỉ vì sự quy mô và tầm ảnh hưởng mà nó còn mở ra một chương mới trong quá trình phát triển kinh tế và xã hội của Bắc Mỹ. Việc phát hiện vàng tại sông Klondike, thuộc Yukon (Canada), đã gây ra một làn sóng di cư ồ ạt. Hàng chục nghìn người đổ về vùng đất hoang dã với hy vọng thoát nghèo.

Theo trang History, cơn sốt vàng Klondike được ghi nhận là đã giúp Hoa Kỳ thoát khỏi cuộc suy thoái kinh tế. Tuy nhiên, nó cũng có những hệ lụy nghiêm trọng.

Theo trang Alaskaweb, chính phủ Canada không lường trước được sự gia tăng đột ngột của dân số và không có các chính sách bảo vệ môi trường, dẫn đến sự phát triển không bền vững của khu vực. Thêm vào đó, việc khai thác vàng đã tàn phá hệ sinh thái, gây xói mòn đất, ô nhiễm nước, phá hủy rừng và làm suy giảm đa dạng sinh học. Cộng đồng người bản địa chịu thiệt hại lớn từ sự phá hủy môi trường sống và gia tăng các bệnh tật như bệnh đậu mùa.

“Cơn sốt” vàng Witwatersrand (1886 – 1899): Vào tháng 6/1886, George Harrison phát hiện ra vàng tại trang trại Langlaagte. Ngay sau đó, hơn 3.000 người đã đổ về Johannesburg để tìm vàng, gây ra một sự thay đổi lớn trong nền kinh tế. “Cơn sốt” vàng Witwatersrand đã làm thay đổi sâu sắc nền kinh tế Nam Phi. Từ một quốc gia chủ yếu dựa vào nông nghiệp, Nam Phi nhanh chóng vươn lên trở thành một cường quốc công nghiệp lớn tại châu Phi.

Theo trang Goldconsul, mặc dù nền kinh tế Nam Phi được thúc đẩy mạnh mẽ nhờ vàng, các mỏ vàng Witwatersrand đã trở thành điểm nóng của những xung đột chính trị. Thêm vào đó, lực lượng lao động tại các mỏ vàng Nam Phi phải đối mặt với điều kiện làm việc cực kỳ nguy hiểm và khắc nghiệt.

Khai thác vàng để lại những tác động môi trường rất lớn. Các phương pháp khai thác hiện đại, dù hiệu quả về kinh tế, lại gây ra những tổn hại nghiêm trọng cho tự nhiên: Phá hủy môi trường (nạn phá rừng, làm gián đoạn hệ sinh thái tự nhiên), ô nhiễm nguồn nước (nhiễm độc do sử dụng cyanua và thủy ngân), thoái hóa đất (khai thác làm thay đổi địa hình và mất chất đất).

Bài học cho Việt Nam

Việt Nam hiện đang đứng trước cơ hội lớn để phát triển nền kinh tế từ nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú, trong đó có vàng. Tuy nhiên, những “cơn sốt vàng” trên thế giới trong lịch sử đã để lại những bài học quan trọng. Những bài học này có thể giúp Việt Nam tránh được những sai lầm trong quá trình khai thác tài nguyên.

Thứ nhất, quản lý bền vững tài nguyên khoáng sản: Các “|cơn sốt” vàng đã cho thấy rằng khai thác tài nguyên thiên nhiên một cách không kiểm soát có thể dẫn đến sự tàn phá môi trường nghiêm trọng. Ví dụ, phương pháp khai thác thủy lực trong cơn sốt vàng California đã gây ra xói mòn đất đai và thay đổi dòng chảy của sông, ảnh hưởng đến nông nghiệp và sinh thái. Tương tự, khai thác vàng tại Klondike đã gây ô nhiễm nước, xói mòn đất và mất đa dạng sinh học.

Nhiều địa phương ở Việt Nam như Quảng Nam, Thái Nguyên, Nghệ An… từng chứng kiến nạn “vàng tặc” khai thác trái phép, gây sụt lún, ô nhiễm suối đầu nguồn và mất kiểm soát tài nguyên quốc gia. Việt Nam cần xây dựng các chính sách bảo vệ môi trường nghiêm ngặt và phát triển các ngành khai thác tài nguyên một cách bền vững, đặc biệt khi đối diện với sự gia tăng đầu tư vào khai khoáng và tài nguyên thiên nhiên.

Thứ hai, cần hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường: Mặc dù các cơn sốt vàng như Witwatersrand đã thúc đẩy nền kinh tế Nam Phi, nhưng lợi ích không được phân bổ đều, tạo ra sự bất công xã hội. Chỉ một nhóm người giàu hưởng lợi từ tài nguyên, trong khi đa số cộng đồng lao động vẫn sống trong nghèo khổ.

Vì vậy, Việt Nam cần đảm bảo rằng, các tài nguyên thiên nhiên được khai thác và sử dụng một cách công bằng, bảo vệ quyền lợi của người dân, đặc biệt là những cộng đồng nghèo và dễ bị tổn thương. Việc đảm bảo phân phối công bằng từ các dự án khai thác tài nguyên sẽ giúp tránh được sự phân cực xã hội.

Hiện nay, Việt Nam đang đẩy mạnh khai khoáng phục vụ chuyển đổi năng lượng và công nghiệp hóa (bô-xít Tây Nguyên, đất hiếm Lào Cai). Việc tích hợp yếu tố môi trường vào mọi chính sách phát triển tài nguyên – từ cấp phép đến hoàn nguyên mỏ – cần được đặt lên hàng đầu, tránh đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng ngắn hạn.

Thứ ba, giám sát và điều chỉnh sự phát triển nhanh chóng: Hai “cơn sốt” vàng Klondike và Witwatersrand đều chứng kiến sự gia tăng đột ngột về dân số và sự phát triển không kiểm soát, gây ra các vấn đề về cơ sở hạ tầng và quản lý xã hội. Chính phủ Canada và Nam Phi đã không thể dự đoán và quản lý sự thay đổi quá nhanh chóng, dẫn đến các vấn đề môi trường và xã hội lâu dài

Do đó, Việt Nam cần chuẩn bị cơ sở hạ tầng và các chính sách quản lý có tính chất dài hạn khi đối diện với sự phát triển nhanh chóng trong các ngành khai thác tài nguyên. Việc tạo ra các hệ thống giám sát và điều chỉnh sẽ giúp đất nước duy trì sự phát triển bền vững mà không gặp phải các hệ lụy từ sự tăng trưởng quá nóng.

Thứ tư, chú trọng vai trò của bảo vệ quyền lợi của cộng đồng bản địa: Cộng đồng bản địa ở các khu vực khai thác vàng, như ở Klondike, đã phải chịu thiệt hại nghiêm trọng từ sự phá hủy môi trường sống và gia tăng các bệnh tật do cuộc xâm nhập của người tìm vàng. Các cộng đồng này không được hưởng lợi từ tài nguyên mà họ đã bảo vệ trong hàng thế kỷ.

Do đó, khi khai thác tài nguyên thiên nhiên, Việt Nam cần đặc biệt chú ý bảo vệ quyền lợi của các cộng đồng bản địa và các nhóm dễ bị tổn thương, đồng thời có các chính sách hỗ trợ để giúp họ không bị loại bỏ khỏi những lợi ích do tài nguyên mang lại.