Bài 1: Giải mã dấu tích kinh thành đá

VHO – Trải qua hơn 600 năm phong sương và biến thiên lịch sử, những khối đá xanh khổng lồ ở Thành nhà Hồ vẫn lặng lẽ gìn giữ dấu ấn một kinh đô vương triều. Từ lòng đất Vĩnh Lộc, hàng loạt phát hiện khảo cổ học trong những năm gần đây đang góp phần phác họa một cách trọn vẹn và chân xác diện mạo của Hoàng thành xưa, khẳng định tính toàn vẹn – một trong ba tiêu chí cốt lõi giúp Thành nhà Hồ được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa thế giới.

Dấu tích một đô thành hoàn chỉnh dưới lòng đất

Tọa lạc trên vùng đồng bằng trũng thuộc huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa, Thành nhà Hồ được xây dựng chỉ trong vòng 3 tháng đầu năm 1397 dưới triều Hồ Quý Ly – một thành quả kỳ vĩ của kỹ thuật xây dựng bằng đá lớn thời trung đại Đông Nam Á.

Nhưng đằng sau những bức tường thành sừng sững mà du khách có thể mục sở thị ngày nay, một kinh đô cổ với cấu trúc đầy đủ, từ điện Hoàng Nguyên (Chính điện), đường Hoàng Gia, khu tế lễ Nam Giao, các cung điện tôn miếu vẫn nằm ẩn sâu dưới lòng đất, chờ được khai mở qua từng nhát bay khảo cổ.

Từ năm 2004 đến nay, Viện Khảo cổ học phối hợp với Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ đã thực hiện hơn 20 cuộc khai quật quy mô, làm hiện rõ diện mạo của một đô thành phong kiến hoàn chỉnh.

Các cuộc khai quật trong nội thành đã xác định được nhiều lớp kiến trúc chồng xếp, có niên đại trải dài từ thời Hồ, Lê đến thời Nguyễn và các giai đoạn sau này.

Trong đó, lớp kiến trúc và tầng văn hóa ở độ sâu 1–1,5m so với mặt đất hiện tại được xác định là thuộc thời Hồ – vết tích nguyên gốc quý giá nhất, được tìm thấy gần như nguyên vẹn về mặt bằng sau hơn 600 năm ẩn mình trong lòng đất của cố đô vương triều Hồ.

Theo PGS.TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam, những phát hiện này là “chìa khóa vàng” để giải mã toàn vẹn, tính xác thực của cấu trúc kinh đô thời Hồ Quý Ly, đồng thời chứng minh Thành nhà Hồ không chỉ là một công trình kiến trúc đơn lẻ mà là trung tâm quyền lực chính trị, quân sự, văn hóa hoàn chỉnh với đầy đủ chức năng kinh đô của một vương triều.

Một trong những phát hiện quan trọng nhất những năm gần đây là mặt bằng kiến trúc rất rõ nét được tìm thấy rất nguyên vẹn về nền móng, quy mô và cấu trúc của công trình quan trọng nhất trong khu vực nội Thành nhà Hồ.

Đó chính là điện Hoàng Nguyên hay còn gọi là Chính điện – nơi được cho là trung tâm hành chính, tế lễ và thiết triều để bàn bạc, quyết sách những vấn đề trọng đại quốc gia, dân tộc của vương triều Hồ.

Qua hai đợt khai quật năm 2020 và 2021 tại khu vực nằm chính giữa trục Bắc – Nam của tòa thành, các nhà khảo cổ đã phát lộ nền móng kiến trúc lớn gồm 3 trục bậc cấp bằng đá xanh, dài trên 40m, rộng 2,5m.

Những phiến đá ở đây được đẽo gọt tinh xảo, có vết mộng ghép rất chuẩn xác – thể hiện kỹ thuật gia công đá cực kỳ tiên tiến vào cuối thế kỷ XIV.

Xung quanh bậc cấp là hệ thống nền móng bằng đá xanh, đá ong và gạch lát nền hoa chanh, tạo nên mặt bằng kiến trúc rộng hàng trăm mét vuông. Các hiện vật đi kèm như chân tảng bằng đá xanh, gạch trang trí hoa văn, gốm men nhiều màu… đều mang dấu ấn văn hóa cuối Trần đầu Hồ.

Đặc biệt, cấu trúc ba bậc cấp song song hướng về cửa Nam được nhận định là phần còn lại của điện Kính Thiên – chính điện của kinh đô Tây Đô.

Nối liền từ khu vực này, đường Hoàng Gia – đại lộ xương sống của tòa thành – đã được khai quật dài trên 50m. Toàn bộ con đường được lát bằng đá phiến mang đặc trưng của triều Hồ, có hệ thống thoát nước song song hai bên. Đây chính là trục di chuyển chính của nhà vua từ Chính điện ra đàn tế Nam Giao, đồng thời kết nối các khu vực quan trọng trong kinh thành.

Một hạng mục quan trọng khác góp phần minh chứng tính toàn vẹn của Thành nhà Hồ là hệ thống Hào Thành. Từ năm 2016, việc khai quật khu vực phía trong và ngoài tường thành đã làm rõ một phần Hào Thành có bề rộng 50m, sâu 5–7m, cách chân tường thành từ 60 đến 90m.

Lòng hào có lớp sét và đá dăm dày tới 0,7m, giúp giữ nước quanh năm. Trên thực địa, người ta phát hiện dấu tích cống thoát nước bằng đá xếp, có tuổi đời từ cuối thế kỷ XIV, đầu thế kỷ XV.

Điểm độc đáo là Hào Thành bao quanh toàn bộ bốn mặt tường thành, kết nối với các dòng chảy tự nhiên của sông Bưởi và sông Mã, hình thành nên một hệ thống phòng thủ khép kín bằng cả yếu tố nhân tạo và tự nhiên.

Trong nhiều nền văn minh cổ đại, hệ thống hào nước là đặc trưng của các đô thành có chức năng quân sự – chính trị. Điều này càng khẳng định rõ chức năng và vai trò của Thành nhà Hồ như một trung tâm quyền lực hoàn chỉnh và có quy hoạch bài bản.

Một mảnh ghép quan trọng khác làm đầy thêm bức tranh toàn vẹn của kinh đô thời Hồ là việc phát hiện cụm kiến trúc Thái Miếu, nơi thờ cúng tổ tiên các vị vua.

Từ năm 2022 đến 2024, các nhà khảo cổ đã mở hàng chục hố khai quật ở phía đông và tây nội thành, phát hiện nền móng kiến trúc quy mô lớn, đối xứng nhau theo trục Bắc – Nam. Cụm kiến trúc này được xây trên nền cao, có bậc thềm đá, dấu tích cột gỗ lớn và gạch hoa trang trí tinh xảo.

Các hiện vật như ngói mũi sen, gạch in chữ Hán, đồ gốm trang trí… đều thuộc thời Hồ, khớp với ghi chép trong sử sách về việc Hồ Quý Ly cho xây Thái Miếu hai bên tả hữu của Chính điện.

Việc phát hiện các Thái Miếu không chỉ làm rõ cấu trúc nghi lễ, tín ngưỡng trong nội thành, mà còn khẳng định Thành nhà Hồ là kinh đô có đầy đủ thiết chế hành chính và tôn giáo, một tiêu chí bắt buộc để được công nhận là đô thành cổ toàn vẹn.

Ngoài khu nội thành, khu vực đàn tế Nam Giao (nằm cách cửa Nam khoảng 2km) cũng là nơi được khai quật và phục dựng nhiều nhất trong thời gian qua. Đây là đàn tế trời, nơi nhà vua tổ chức lễ Giao vào đầu xuân, thể hiện mối liên kết giữa vương triều và trời đất.

Qua các đợt khai quật năm 2008–2009 và 2015–2017, các nhà nghiên cứu đã phục dựng được quy mô đàn tế gồm 3 tầng hình vuông, xây bằng đất nện, rộng gần 200m2, có đường tế nối liền từ thành đến đàn.

Hệ thống đường tế và đàn tế Nam Giao không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo – tín ngưỡng mà còn là biểu tượng quyền lực chính trị của nhà Hồ. Việc bảo tồn và phục dựng khu đàn tế này đã nối liền không gian văn hóa, nghi lễ bên ngoài và bên trong thành, khẳng định Thành nhà Hồ là một chỉnh thể hoàn chỉnh về quy hoạch và chức năng đô thị trung đại.

Tính toàn vẹn được khẳng định bằng chứng tích vật chất

Trên cơ sở các kết quả khảo cổ học, giới nghiên cứu đã khẳng định: Thành nhà Hồ vẫn bảo tồn được một cách tương đối đầy đủ các yếu tố cấu thành một kinh đô cổ – từ tường thành, hào nước, đường Hoàng Gia, Chính điện, tôn miếu đến đàn tế Nam Giao. Đây là một trong rất ít kinh đô cổ ở châu Á còn giữ được quy mô và cấu trúc nền tảng như vậy.

Ông Nguyễn Bá Linh, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ cho biết: “Khai quật, khảo cổ học tổng thể khu di sản Thành nhà Hồ là một rong những nhiệm vụ chiến lược mà UBND tỉnh Thanh Hóa đã cam kết với UNESCO, việc đẩy mạnh khai quật khảo cổ học tại di sản thời gian qua đã minh chứng mạnh mẽ cho quyết tâm của tỉnh Thanh Hóa trong việc tham gia thực hiện công ước Quốc tế và cam kết với Ủy ban di sản thế giới (WHC) của UNESCO”.

Theo ông Linh nhấn mạnh, thực hiện và hoàn thành chương trình khảo cổ học chiến lược tại di sản chính là căn cứ khoa học xác thực nhất khẳng định tính toàn vẹn, tính xác thực và giá trị nổi bật toàn cầu của di sản đề cử và cũng là cơ sở quan trọng để bảo tồn Di sản cho tương lai.

Trong giai đoạn tới, công tác khảo cổ tại Thành nhà Hồ sẽ tiếp tục được đẩy mạnh, đặc biệt là việc mở rộng khai quật ở khu vực Chính điện và các cung điện phụ trợ.

Bên cạnh đó, tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt chủ trương dự án bảo tồn, tôn tạo một số hạng mục công trình thuộc khu vực nội thành của di sản, trưng bày khảo cổ học điện Hoàng Nguyên là một hạng mục quan trọng của dự án, qua đó đưa các kết quả nghiên cứu, khảo cổ học và giá trị của di sản đến gần hơn với công chúng.

Tính toàn vẹn, tính xác thực của di sản đề cử không chỉ là tiêu chí và giá trị khoa học để UNESCO công nhận di sản, mà còn là nền tảng để phát triển du lịch văn hóa – lịch sử tại địa phương. Khi những gì đang nằm sâu dưới lòng đất dần được “giải mã”, Thành nhà Hồ sẽ không chỉ là biểu tượng của một kỳ quan xây dựng bằng đá, mà còn là câu chuyện sống động về một kinh đô rực rỡ từng hiện diện trong lịch sử Việt Nam.

(Còn tiếp)