Bí ẩn cỗ xe mặt trời

Vừa qua, việc phát hiện cỗ xe mặt trời ở nền văn hóa Đông Sơn đã được chúng tôi công bố trên Báo Thanh Niên. Nay lại phát hiện tiếp một hiện vật mà chúng tôi cho rằng liên quan mật thiết đến cỗ xe mặt trời nêu trên. Đó là một trang sức bằng đồng thuộc bộ sưu tập của anh Út Ruộng ở TP.HCM. Anh cho biết nó được vớt lên từ một lòng sông ở tỉnh Thanh Hóa.

Trang sức hình tròn và có thanh móc, đường kính 4,3 cm. Thoạt nhìn tôi đã nhận ra ngay nó thuộc văn hóa Đông Sơn bởi bên trong là vành tròn có nhiều tia giống như mặt trời trên trống đồng cùng thời, đặc biệt là trên mặt vành tròn còn được khắc họa hoa văn cành lá, một trong những đặc trưng. Tuy nhiên, qua xem xét kỹ thì ngoài giống mặt trời ra nó còn là dạng bánh xe như: Ở giữa là một ổ trục có 4 nan hoa, tiếp đến là vành tròn có 14 tia, trong đó 1 tia bị gãy, tiếp nữa ngoài cùng cũng là một vành tròn, nó cũng gãy mất một đoạn nhỏ. Đáng chú ý, ở mặt sau có một thanh ngang xuất phát từ tâm ổ trục, nó dài chồm qua vành ngoài một đoạn và ở đầu có móc hướng vào trong.

Qua khảo tả nêu trên, có vẻ như trang sức này giống với các trang sức mặt khóa thắt lưng cùng thời đã được các nhà khảo cổ phát hiện, nhất là mặt khóa thắt lưng có hình mặt trời hiện đang lưu giữ ở Musée Barbier-Mueller (Thụy Sĩ).

Tuy nhiên, qua đối chiếu cho thấy có điểm khác về cấu trúc, như móc đều được hướng ra ngoài và có đầu để bắt vào dây lưng, đặc biệt là không có thanh ngang, móc được liền lạc với đầu khóa. Tuy là khác nhưng rõ ràng trang sức này được móc hoặc treo vào một gì đó.

Mặc dầu chưa xác định được chức năng sử dụng, nhưng vấn đề được quan tâm ở đây là trang sức này được thể hiện với hai đặc điểm vừa giống với mặt trời nhưng cũng giống với cả bánh xe.

Về mặt trời thì trang sức có các tia giống với mặt trời trên các trống đồng cùng thời. Về bánh xe, theo Từ điển Biểu tượng văn hóa thế giới (tr.59, 60): Đó là biểu tượng của mặt trời trong đa số các nền văn hóa… Rất nhiều tín ngưỡng, định thức, tập tục gắn bánh xe với cấu trúc những huyền thoại về mặt trời. Ý nghĩa tượng trưng của bánh xe phát xuất vừa từ bố cục tỏa tia của nó, lại vừa từ chuyển động của nó. Sự tỏa tia của bánh xe làm cho nó hiện ra như một biểu tượng của mặt trời.

Từ điển Biểu tượng văn hóa thế giới, tr.1019

Trong kinh sách và tranh tượng của Ấn Độ, bánh xe thường có 12 nan hoa, con số của hoàng đạo, con số của chu kỳ mặt trời. Bánh xe đơn giản nhất có 4 nan hoa: đấy là sự khai triển 4 hướng của không gian. Bánh xe có 6 nan hoa đưa ta trở lại biểu tượng của mặt trời. Bánh xe thường gặp nhất bao giờ cùng có 8 nan hoa: đó là 8 hướng của không gian…

Nhìn chung, với đặc điểm của trang sức này kết hợp những ghi chép trong từ điển nêu trên đã cho phép chúng ta nhận định đó là bánh xe mặt trời. Với phát hiện này, từ đây chúng ta sẽ có cơ sở để giải thích hiện tượng tại sao hình tượng mặt trời trên toàn bộ trống đồng Đông Sơn lại luôn được thể hiện nằm khít trong một vòng tròn mà không để ra một khoảng trống để thể hiện là bầu trời.

Tiếp đến là hình hoa cúc trên một chiếc rìu đồng cũng được bao quanh là một vòng tròn. Phải chăng đó vừa là mặt trời nhưng cũng vừa là bánh xe, còn hoa cúc thì cũng tương tự. Ngoài ra, còn phải kể đến hoa văn cành lá đã được nghệ nhân Đông Sơn áp vào trang sức này.

Điều này chỉ ra sự liên quan mật thiết giữa mặt trời và một loại thực vật linh thiêng được xã hội đương thời tôn sùng. Như vậy, bánh xe mặt trời cùng với cỗ xe mặt trời được phát hiện, đã cho biết quan niệm trong tín ngưỡng thờ thần mặt trời của nền văn hóa Đông Sơn rất phong phú, nhưng cũng không nằm ngoài yếu tố nội sinh và ngoại sinh.