Quỹ bình ổn xăng dầu quá nhiều rủi ro, có nên duy trì?

Tại thông báo kết luận thanh tra việc chấp hành chính sách, pháp luật trong công tác quản lý nhà nước về xăng dầu, Thanh tra Chính phủ chỉ rõ hàng loạt vi phạm của các “ông lớn” trong lĩnh vực kinh doanh xăng dầu. Phổ biến nhất là vi phạm pháp luật liên quan đến việc trích lập, quản lý và sử dụng Quỹ bình ổn giá (BOG) do Bộ Công thương, Bộ Tài chính quản lý.

Bất ổn một thời gian dài

Trong đó, có 7/15 thương nhân đầu mối kinh doanh xăng dầu đã sử dụng Quỹ BOG sai mục đích bình ổn giá, không kết chuyển về tài khoản quỹ mà để lại tài khoản thanh toán của doanh nghiệp (DN) thường xuyên trong nhiều kỳ trước khi hoàn trả lại Quỹ BOG với số tiền là 7.927 tỉ đồng. Trong số này có 3 thương nhân đầu mối đã bị cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính từ 3 lần trở lên. Đó là Công ty TNHH vận tải thủy bộ Hải Hà bị phạt 4 lần, Công ty TNHH thương mại vận tải và du lịch Xuyên Việt Oil bị phạt 3 lần, Công ty CP Tập đoàn Thiên Minh Đức bị phạt 3 lần.

Đây cũng là 3 DN bị Thanh tra Chính phủ đề nghị chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra Bộ Công an để xem xét, xử lý theo quy định pháp luật. Sai phạm của 3 DN này ngoài việc không kê khai, nộp thuế bảo vệ môi trường xăng dầu thì sai phạm phổ biến nhất liên quan sử dụng Quỹ BOG sai mục đích…

Tại thời điểm thanh tra, số lượng các đơn vị kinh doanh xăng dầu trên toàn quốc gồm có 38 thương nhân đầu mối; 2 thương nhân đầu mối sản xuất; 341 thương nhân phân phối; 18 tổng đại lý; 312 đại lý và 17.449 cửa hàng bán lẻ xăng dầu… Thanh tra Chính phủ cho rằng những bất cập trong trích lập, quản lý, sử dụng Quỹ BOG đã tồn tại nhiều năm nhưng chưa được xử lý kịp thời, dẫn đến có sự đùn đẩy trách nhiệm, quản lý lỏng lẻo, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng Quỹ BOG.

Theo chuyên gia thương mại Vũ Vinh Phú, không chờ đến kết luận thanh tra, chúng ta mới thấy sự bất cập trong quản lý, sử dụng Quỹ BOG xăng dầu. Trước đó, dư luận có rất nhiều ý kiến về sự bất cập này nhưng, dường như các cơ quan quản lý không quan tâm, hay nói đúng hơn là “phớt lờ” để cho sai phạm xảy ra.

“Tôi nói bất cập là do tiền trích Quỹ BOG của người mua xăng dầu, Quỹ lại do DN quản lý, cơ quan chức năng quyết định việc sử dụng. Chính sự quản lý, vận hành quỹ không chặt chẽ mới tạo cơ hội cho DN rút ra sử dụng mục đích khác, chiếm dụng. Bên cạnh đó, việc xử phạt nếu phát hiện cũng không nghiêm minh. Đó là chưa nói việc quản lý quỹ khi gặp sự cố lại có sự đùn đẩy trách nhiệm mà Thanh tra Chính phủ cũng đã chỉ ra. Thứ 2, việc trích và chi sử dụng Quỹ BOG từ lâu đã được phản ánh không theo kịp biến động giá thế giới. Trích mỗi lần 300 đồng/lít, giá giảm 5%, được trích thêm, giá tăng 7% mới được phép xả quỹ”, ông Phú dẫn chứng.

Ông Nguyễn Xuân Thắng, Giám đốc Công ty xăng dầu Âu Hải Phát, thừa nhận việc Quỹ BOG xăng dầu bị thả nổi trong thời gian qua đã dẫn đến những hệ lụy và bất cập khi giao quyền quản lý tài khoản quỹ về cho DN đầu mối. “Việc dùng xăng dầu để bình ổn sẽ giúp tăng lợi nhuận cho DN bán lẻ và ổn định giá cho thị trường, thay vì giao tiền cho một thành phần trong chuỗi cung ứng xăng dầu quản lý. Vấn đề này cũng được tôi nêu trong góp ý xây dựng nghị định về kinh doanh xăng dầu mới mà Bộ Công thương đang lấy ý kiến. Theo tôi, những bất cập, bất hợp lý liên quan Quỹ BOG xăng dầu đã thấy rất rõ, nên bãi bỏ hoặc chuyển Quỹ BOG xăng dầu thành nguồn xăng dầu phân phối vào thị trường. Mục đích để bình ổn theo quyết định của cơ quan điều hành”, ông Thắng nhấn mạnh.

Làm gì để quỹ hết “bất ổn” ?

Trong thực tế, để điều tiết giá xăng dầu, kiềm chế lạm phát, thuế và phí trong giá nhập khẩu xăng dầu được coi là một trong những công cụ quan trọng của Quỹ BOG.

Dù vậy, quỹ chứa nhiều rủi ro và quan trọng hơn đã “hết phép”, khi chu kỳ điều chỉnh giá xăng dầu giảm xuống hằng tuần, sát với giá thế giới hơn. Chuyên gia Vũ Vinh Phú phân tích: Thời gian qua, nhiều ý kiến đánh giá quỹ này hoạt động không hiệu quả, phải có giải pháp thay thế. Để thị trường xăng dầu hiệu quả, tránh đứt gãy nguồn cung, quan trọng nhất phải dự trữ bằng hiện vật là nguồn xăng dầu, thay vì để tiền trong quỹ rồi điều hành như hiện nay. Lý thuyết thương mại hiện đại cho rằng, lưu thông mà không có dự trữ thì coi như không lưu thông. Cả nước 20 triệu tấn xăng dầu một năm mà dự trữ có 7 ngày là không đủ, phải dự trữ ít nhất từ 3 đến 6 tháng. Ở một số quốc gia, dự trữ xăng dầu thậm chí còn có lãi khi thấp mua vào, cao bán ra. Dự trữ không phải khóa kho xăng dầu mà giao cho đơn vị hạch toán kinh tế, mua vào, bán ra luân chuyển, đảm bảo chất lượng.

Theo ông Phú, phải thiết lập thị trường xăng dầu lại, DN tự chủ hạch toán, lời ăn lỗ chịu, tự do lựa chọn đối tác mua – bán, thậm chí phải cho đơn vị bán lẻ quyết định giá. Đặc biệt, phải sớm có “cuộc cách mạng về hệ thống phân phối xăng dầu”, trong đó cắt bớt đầu mối trung gian, đi thẳng từ cung cấp hàng hóa đến bán lẻ, chứ không phải tầng lớp như hiện nay và định đoạt chi phí. Bên cạnh đó, nên chuyển dự trữ sang bằng hiện vật và Nhà nước chỉ quản lý chất lượng hàng hóa, cạnh tranh bình đẳng. Còn thì giao cho một bộ quản lý để tránh tình trạng “lắm cha, con khó lấy chồng”.

Là một trong những chuyên kinh tế từng đề xuất bỏ Quỹ bình ổn giá xăng dầu rất sớm, PGS-TS Phạm Thế Anh, Trường đại học Kinh tế Quốc dân, từng nhận xét quỹ này là “sáng tạo riêng của VN” và đã không đạt được mục đích bình ổn giá. Trong khi các nước chuyển sang dự trữ bằng nguồn xăng dầu, VN lại dự trữ bằng Quỹ BOG và những gì xảy ra đến hôm nay là minh chứng cho cảnh báo trước đó rất sớm, nên bỏ quỹ đi và để giá cả vận hành theo thị trường, giải phóng nguồn lực cho xã hội.

“Về cơ bản, Quỹ BOG không giúp người tiêu dùng giảm chi phí, vẫn hoạt động theo cách thức tiền của người dân ứng trước vào quỹ và có thể được trả lại vào kỳ điều hành sau, nhằm giảm biến động khi giá tăng. Tuy nhiên, trong thực tế, khi giá dầu thế giới biến động quá cao, việc có quỹ hay không cũng không có nhiều tác dụng”, PGS-TS Phạm Thế Anh nói.

Năm 2022, ông cũng từng phân tích và khẳng định việc chi/trích lập Quỹ BOG xăng dầu “có vấn đề” khi các mặt hàng dầu lập quỹ nhiều hơn các mặt hàng xăng. Dẫn đến việc người sử dụng dầu “trợ giá” cho người dùng xăng, điều này gia tăng bất bình đẳng…

Trong thực tế, việc quản lý, giám sát, hậu kiểm liên quan quỹ là không quá khó. Việc xây dựng cơ chế quản lý kiểm soát dòng tiền của quỹ qua ứng dụng công nghệ hoàn toàn thực hiện được. Đặc biệt, cần sớm quy định rõ cơ quan chịu trách nhiệm giám sát việc trích lập, sử dụng đi đôi với kiểm soát thực tế tồn dư quỹ thường xuyên.