Chủ tịch hội đồng VinFuture: ‘Nhà khoa học Việt sánh ngang thế giới’

Sau lễ trao giải diễn ra vào tối ngày 20/12, GS. Sir Richard Henry Friend, Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng VinFuture có buổi trò chuyện cùng VnExpress. Ông đánh giá, chiến thắng của các phát minh được vinh danh tại Lễ trao giải VinFuture 2023 hoàn toàn xứng đáng và thuyết phục. Giải thưởng cũng cho thấy tầm vóc của nhà khoa học Việt thông qua những công trình đột phá, mang lại cuộc sống tốt đẹp hơn cho hàng triệu người.

– Vì sao VinFuture trao giải thưởng cao nhất cho phát minh về sản xuất năng lượng sạch bằng pin mặt trời và lưu trữ bằng pin lithium-ion?

– Chiến thắng của đề cử này là hoàn toàn thuyết phục. 2023 được ghi nhận là năm nóng nhất trong lịch sử 125.000 năm qua. Liên Hợp Quốc cũng lên tiếng cảnh báo về việc thế giới chính thức bước vào “kỷ nguyên nung nóng toàn cầu”. Chưa bao giờ chống biến đổi khí hậu trở nên cấp thiết như hiện nay. Hiện cũng là thời điểm then chốt cho những hành động vì khí hậu.

Thật may mắn, chúng ta đang chứng kiến sự tiến bộ vượt bậc trong sản xuất và sử dụng năng lượng sạch – chìa khóa để giảm phát thải toàn cầu. Khoảng 10 năm trước tôi còn cho rằng ý tưởng này khó khả thi vì quá đắt đỏ. Nhưng nay, mọi thứ đang thay đổi rất nhanh.

Chúng ta đã giảm được chi phí và cải thiện hiệu suất ở hai lĩnh vực quan trọng – sản xuất và lưu trữ năng lượng sạch. Pin mặt trời đang trở thành một trong những phương thức sản xuất năng lượng chủ đạo. Đồng thời, pin lithium-ion đã trở nên đủ nhẹ và đủ tin cậy để có thể tích hợp trong mọi loại thiết bị, hiện diện trong mọi ngôi nhà với 15 tỷ thiết bị di động, 26 triệu ôtô điện khắp thế giới.

Cải tiến đột phá trong sản xuất năng lượng xanh bằng pin mặt trời và lưu trữ bằng pin lithium-ion đã giúp đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang năng lượng tái tạo, giảm thiểu biến đổi khí hậu toàn cầu. Điều này cũng tạo nền tảng cho một thế giới di động, đa kết nối; mở ra các cơ hội mới trong việc tiếp cận năng lượng sạch với chi phí phải chăng. Thông qua đó, công trình góp phần đáng kể vào sự phát triển công bằng và bền vững trên toàn cầu. Đó là lý do đề cử xứng đáng được vinh danh cao nhất tại VinFuture năm nay.

– Nghiên cứu về pin lithium-ion từng đoạt giải Nobel Hóa học năm 2019. Vì sao VinFuture vinh danh một công trình cũ?

– Hai công trình thắng giải không phải là một. VinFuture đặt các nghiên cứu trong bức tranh tổng thể rộng lớn hơn. Trong nhiều trường hợp, những tiến bộ cơ bản có thể đã được tìm ra cách đây một thời gian. Nhưng chúng chỉ thực sự chứng minh được tầm quan trọng và tạo ra giá trị đột phá khi kết hợp với những tiến bộ khác, trong một bối cảnh đặc biệt.

Để dễ hình dung, nghiên cứu giành Giải thưởng Chính năm 2021 có hai yếu tố, mRNA và hạt nano lipid; chúng ta cần cả hai để tạo ra vắc xin mRNA. Năm 2022, với công nghệ mạng toàn cầu, chúng tôi không chỉ tôn vinh phần mềm hay các giao thức mà ghi nhận tầm quan trọng của cả cơ sở hạ tầng và khả năng truyền tải thông tin trên khoảng cách xa, mật độ rất cao.

Tương tự, Giải thưởng Chính VinFuture 2023 không trao cho phát minh riêng lẻ về pin mặt trời hay pin lithium-ion. VinFuture tôn vinh tổ hợp phát minh kiến tạo nền tảng bền vững cho năng lượng xanh.

Thông qua ba Giải thưởng Chính đã được trao, chúng tôi muốn khẳng định quan điểm rằng, tuy có nhiều sáng kiến thuộc các lĩnh vực khác nhau, ở những thời điểm khác nhau nhưng chúng ta luôn cần hơn một yếu tố để tạo nên sự thay đổi mang tính bước ngoặt. Lăng kính đó khiến VinFuture rất khác biệt với nhiều giải thưởng khác.

– Năm nay, lần đầu tiên có một nhà khoa học Việt Nam được VinFuture vinh danh, điều này có ý nghĩa gì?

– Giải Đặc biệt dành cho nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển thể hiện rất rõ hai trong nhiều giá trị cốt lõi của VinFuture: “Công bằng” và “Toàn cầu”. Công trình trao giải năm nay đáp ứng xuất sắc các tiêu chí đó.

Lĩnh vực chúng tôi đã chọn là một phần rất quan trọng của Cách mạng Xanh. Các phát kiến trong công trình này đã đưa năng suất nông nghiệp tăng ngoạn mục, giúp hàng triệu người thoát khỏi đói nghèo. Và quan trọng hơn, lúa gạo nuôi sống hàng tỷ người trên trái đất. Việt Nam đang là một trong ba quốc gia xuất khẩu gạo lớn nhất toàn cầu.

Sự thay đổi mang tính bước ngoặt, đưa Việt Nam từ một quốc gia thiếu đói trở thành một vựa lúa của thế giới có sự đóng góp quan trọng của những nhà khoa học tiên phong như GS. Gurdev Singh Khush và GS. Võ Tòng Xuân. Một người có công lớn trong việc phát triển các giống lúa ưu việt, một người có đóng góp quan trọng trong việc phổ biến chúng trên đồng ruộng. Vì thế, tôi cho rằng sự ghi nhận của VinFuture là đúng đắn và xác đáng. Giải thưởng cũng cho thấy nhà khoa học Việt hoàn toàn có thể sánh ngang với các trí tuệ hàng đầu thế giới.

– Ông đánh giá thế nào về uy tín quốc tế cũng như tác động toàn cầu của VinFuture?

– Tôi nghĩ uy tín và tác động của VinFuture trên phạm vi toàn cầu rất tốt. Mùa giải đầu tiên, chúng tôi nhận 599 đề cử, mùa hai 970 đề cử, đến mùa 3 con số tăng mạnh lên 1.389, gấp gần ba lần mùa một.

Bên cạnh đó, số lượng đối tác đề cử của VinFuture tăng hơn bốn lần so với mùa giải đầu tiên, từ gần 1.200 lên hơn 5.200. Điểm đặc biệt, 1/5 những “người đồng hành” của VinFuture là các học giả trong top 2% nhà nghiên cứu hàng đầu được trích dẫn nhiều nhất thế giới. Điều đó cho thấy uy tín và tầm vóc của VinFuture cũng như sự quan tâm, đón nhận nồng nhiệt mà cộng đồng khoa học thế giới.

– VinFuture đặt ra sứ mệnh thúc đẩy khoa học phụng sự nhân loại. Điều này hiện thực hóa ra sao qua ba mùa giải?

– Với việc thu hút hàng nghìn đề cử chất lượng mỗi mùa giải và quy tụ những trí tuệ khoa học xuất chúng đến Việt Nam tham gia các sự kiện trong Tuần lễ khoa học công nghệ, VinFuture đã thực sự trở thành một “địa chỉ đỏ” với giới nghiên cứu toàn cầu. Lễ trao giải VinFuture cũng trở thành một sự kiện được cộng đồng khoa học quốc tế trông đợi vào mỗi dịp cuối năm.

Có lẽ, một trong những điều làm nên sức hút của VinFuture chính là tầm nhìn khác biệt của những nhà sáng lập – tôn vinh những phát kiến làm thế giới tốt đẹp hơn.

Giới nghiên cứu toàn cầu thường có áp lực phải tham gia vào một lĩnh vực đang “hot”. Thực tế, nếu nhìn hành trình khoa học của những chủ nhân Giải thưởng VinFuture thì có thể thấy họ không nhất thiết phải được tôn vinh sớm. Nhưng họ đều là những người tiên phong, dũng cảm làm những điều khác biệt. Theo cách đó, VinFuture đang góp phần quan trọng trong việc cổ vũ và khích lệ nghiên cứu, đổi mới sáng tạo vì những mục tiêu tốt đẹp cho loài người.

Ngày nay, chúng ta đang có xu hướng quá tách biệt giữa những người làm việc trong ngành công nghiệp với những người chỉ nghiên cứu. Đây là hiện tượng chỉ mới xuất hiện trong 50 năm trở lại đây. Tôi cho rằng, để mọi thứ hoạt động tốt thì cần kết nối cả hai. Lăng kính liên ngành rất khác biệt của VinFuture đã tạo ra một làn gió mới, góp phần từng bước thay đổi tư duy nghiên cứu trên toàn cầu.

Minh Tú