Cửa Cù Huân, một vùng trời biển hữu tình

Sách Đại Nam nhất thống chí chép:

– “Tấn cửa lớn Cù Huân: ở cách huyện Vĩnh Xương 19 dặm về phía đông; cửa lạch rộng 1.009 trượng, thủy triều lên sâu 8 thước 5 tấc, thủy triều xuống sâu 7 tấc, phía bắc lạch có một tòa núi đá, phía nam có bãi trường sa, phía đông có các đảo, gọi là hòn Đỏ và hòn Ô, đặt một viên thủ ngự, một viên hiệp thủ”.

Ảnh: Vương Mạnh Cường

– “Tấn cửa bé Cù Huân: ở cách huyện Vĩnh Xương 29 dặm về phía đông bắc, cửa lạch rộng 190 trượng, thủy triều lên sâu 6 thước, thủy triều xuống sâu 4 tấc, ngoài cửa có hòn Lam Nguyên, hòn Tâm, hòn Ba La, hòn Lớn, hòn Môn, các đảo bao quanh tàu thuyền tụ nập, gió bắc thì tàu đổ ở phía nam núi, gió nam thì tàu đổ ở phía bắc núi, mặt trông ra biển, mùa thu, mùa đông gió to tung cát không thể ở được, phải dời đến hòn Lam Nguyên, mùa xuân, mùa hạ lại trở về” (Đại Nam nhất thống chí, NXB Thuận Hóa, 2006, tập 3, trang 127).

Cách trình bày của Đại Nam nhất thống chí cho thấy có hai cửa biển mang tên Cù Huân là cửa Lớn và cửa Bé từ hai nhánh của một con sông mang tên Cù Huân đổ ra biển. Nhà nghiên cứu Ngô Văn Ban miêu tả cụ thể hai nhánh sông như sau:

Sông Cái Cù Huân từ huyện Diên Khánh chảy đến thôn Xuân Lạc, xã Vĩnh Ngọc thì chia làm 2 nhánh:

– Nhánh thứ nhất chảy hướng đông nam, vòng theo chân núi Đồng Bò, rồi theo sông Quán Trường chảy xuống Trường Tây, Trường Đông sau đó đổ ra biển bằng cửa Tiểu Cù Huân, tức Cửa Bé.

– Nhánh thứ hai chảy theo hướng đông bắc, đến phường Ngọc Hiệp chia làm hai chi: Một chi chảy vào Phường Củi, qua bến Trường Cá thuộc phường Phương Sài gọi là sông Ngư Trường, rồi chảy xuống Hà Ra. Nơi đây, nước xoáy thành thành đầm Xương Huân (tên chữ là Cù Đàm) sau này lấp đầm xây chợ Đầm. Nước sông, một nửa chảy vào đầm, một nửa chảy xuống Xóm Cồn để ra biển bằng cửa Đại Cù Huân, tức cửa Lớn, hay cửa Nha Trang. Chi thứ hai rộng và sâu hơn, chảy xuống xóm Bóng thuộc phường Vĩnh Thọ rồi ra biển, cũng bằng Cửa Đại Cù Huân. Hai chi của dòng sông như thể đôi cánh tay giang rộng, ôm lấy một cồn đất phù sa, tục gọi là Cồn Dê.

Xóm Cồn là một địa danh văn hóa gắn với vùng đất Khánh Hòa – Nha Trang. Ở đây người dân sống chủ yếu sống bằng nghề chài lưới. Phía đông là biển cả, phía tây là sông Cù Huân. Quá trình ra đời xóm Cồn ở cửa Đại Cù Huân bắt đầu bằng việc hình thành tại cù lao một xóm nhỏ gọi là xóm Bóng. Sở dĩ gọi là xóm Bóng vì các cô thiếu nữ ở đây được các bô lão phân công đảm nhận nghi thức múa bóng, dâng lễ trong ngày hội bà Thiên Y A Na tại Tháp Bà. Trong quá khứ, thuyền buôn từ các tỉnh phía ngoài chở hàng hóa vào Nha Trang buôn bán. Một số ngược dòng sông Cái lên đến tận phủ Diên Khánh, một số rẽ vào đầm Xương Huân để buôn bán. Nhận thấy vùng đầm là nơi thuận tiện trong việc giao tiếp và sinh sống nên dân các nơi đưa nhau đến định cư. Theo thời gian, nhiều xóm nhỏ được hình thành như xóm Cồn, xóm Lách, xóm Hà Ra, xóm Giá, xóm Củi…

Một ngôi làng biển cũng mang nhiều dấu ấn văn hóa vùng cửa Cù Huân là xóm Chụt (làng Trường Tây). Sách Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Paulus Của, xuất bản tại Sài Gòn năm 1895, giải nghĩa: Chụt là vũng nhỏ dựa gành có thể cho ghe thuyền núp gió. Cũng sách này còn ghi rõ địa danh “Chụt Nha Trang” là “Chỗ núp gió ở tại Nha Trang”.

Xóm Chụt – làng Trường Tây, xuất hiện trong bài vè các lái: “Nha Trang xuống Chụt bao xa/Kẻ vô mua đệm, người ra mua chằng/Anh em mừng rỡ lăng xăng/Người hỏi thăm vào, kẻ hỏi thăm ra/Anh em chè rượu hỉ ha/Xùng xình bãi Miễu thì ta lướt vào”.

Đoạn vè trên cho thấy dân ghe bầu từ Nam ra Bắc hoặc từ Bắc vô Nam đều ghé xóm Chụt để chén thù chén tạc, trao đổi thông tin, mua lá buông để kết đệm buồm và song mây để chằng cột buồm.

Cửa tấn lớn Cù Huân nay là vùng Tháp Bà, cầu Xóm Bóng. Thời nhà Nguyễn, cửa Cù Huân nằm trên trục đường thủy đi từ kinh đô Huế vào Gia Định và cũng là một trạm nghỉ thuyền. Phan Thanh Giản (1796 – 1867) người đầu tiên của Nam bộ đỗ Tiến sĩ, đã có lần dừng thuyền tại bến Cù Huân, viết bài ký về sự tích bà Thiên Y A Na, được Bố Chánh sứ tỉnh Khánh Hòa là Nguyễn Quýnh khắc bia dựng phía sau tháp, đến nay vẫn còn. Năm 1836, Trương Đăng Quế (1793 – 1865) được vua Minh Mạng cử đi kinh lược 6 tỉnh Nam kỳ. Dừng chân ở Cù Huân trên đường vào Nam, ông đã sáng tác bài thơ Cù Huân vãn bạc, vẽ lại cảnh trí buổi chiều ở bến Cù Huân, vừa nhộn nhịp, vừa nên thơ, là nơi trời biển làm mê say lòng người.

Tháng 8.1885, khi quân Pháp đổ bộ lên sông Cái, nhà yêu nước Trịnh Phong đã trực tiếp chỉ huy nghĩa quân chặn đánh quân giặc ngay ở cửa sông. Trịnh Phong mưu trí dụ địch vào sâu trong sông rồi thực hiện lối đánh du kích, làm cho chúng thiệt hại nặng nề.

Người vùng cửa biển Cù Huân sống hiền lành, chân chất, nặng nghĩa, nặng tình. Đây cũng là miền đất thấm đẫm di sản văn hóa cha ông truyền qua nhiều thế hệ. Câu ca dao xưa vừa thể hiện tình yêu quê hương, đất nước vừa mang tình cảm sâu đậm thủy chung của người dân làng biển:

“Bao giờ Hòn Chữ bẻ tư

Biển Nha Trang cạn nước, anh mới từ duyên em”. (còn tiếp)