Lục bát là thể thơ kỳ diệu

Là người chuyển ngữ Tập thơ “Đồng” của nhà thơ Trần Lê Khánh với 100 bài theo thể loại lục bát, vừa đạt giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam 2025, sang tiếng Anh, nhà thơ, dịch giả người Mỹ Bruce Weigl chia sẻ: “Tôi muốn nhấn mạnh rằng nhà thơ Trần Lê Khánh đã phá vỡ mọi rào cản truyền thống để đạt tới một mức độ biểu đạt thi ca mà tôi chưa từng thấy trước đây, ít nhất là trong trải nghiệm của tôi. Tôi ngưỡng mộ những bài thơ này. Chúng thực sự là những tác phẩm xuất sắc và quan trọng và ý nghĩa”.

Nhà thơ Trần Lê Khánh sinh năm 1971 tại Hoà Bình, quê Bắc Ninh, hiện anh đang sống và làm việc tại TP Hồ Chí Minh. Tuổi thơ của anh là sự “di chuyển”. Lúc nhỏ, anh sống ở Kim Bôi (Hòa Bình), khi 5 tuổi, thì sống ở Bảo Lộc (Lâm Đồng) và sau đó năm 9 tuổi, anh theo ba lên TP Hồ Chí Minh. “Tuổi thơ của tôi không có gì đặc biệt”, nhà thơ Trần Lê Khánh chia sẻ. “Nhưng đó là sự gắn kết của tôi với thiên nhiên, cây rừng và những ruộng bắp. Những cơn ốm bệnh liên tục khiến tôi lúc nào cũng vật vã khổ sở. Cũng như trải qua rất nhiều công việc phụ bố mẹ để kiếm sống như bán cà phê, bán kem, bán cơm, nuôi heo, làm rẫy bắp, nuôi cá, may quần áo, bán bia… Nhưng trên hết là có những tình bạn tuổi thơ trong sáng tuyệt đẹp. Có lẽ tất cả những thứ này là nền tảng quan trọng đã giúp hình thành tính cách và con người của tôi khi trưởng thành, và hình thành những thế giới nội tâm”.

Nhà thơ Trần Lê Khánh không đến với thi ca bằng kỷ niệm và ký ức. Anh bước trên con đường thi ca bằng việc đi trên hành trình khám phá những điều bản thân chưa từng biết đến, theo nghĩa “trục tung”. Với anh, mọi thứ khám phá dù là khám phá khoa học thì là khám phá theo “trục hoành”, việc đó giúp mỗi người trở nên tiến bộ, giúp thế giới phát triển, giúp chúng ta kiếm thêm kiến thức, kiếm thêm tiền, thêm mọi thứ mà con người cho rằng nó sẽ đem lại sự thỏa mãn hoặc cao hơn là hạnh phúc. Còn “trục tung” với anh là tâm thức, là khoảnh khắc của hiện tại, là điều mà bản thân anh cũng không thể nắm bắt được bản thân có thực sự “kiếm thêm” được gì hay không. Đó là một hành trình khám phá đầy thách thức: “Có người xem nó là sự thú vị, nhưng với tôi có lẽ nó là sự khám phá “sống còn” quan trọng nhất của một đời người. Tôi cảm nhận sâu sắc rằng, thi ca đã giúp cho tôi rất nhiều trên hành trình khám phá này. Thơ ca là một sự biểu thị”.

Trên hành trình thi ca đời mình, nhà thơ Trần Lê Khánh lựa chọn thể thơ lục bát để biểu đạt những tư tưởng bên trong:

“Chẳng gì thật hơn mặt người

Chẳng có gì ảo hơn mươi kiếp này

Nắng buồn kẻ xéo hàng cây

Trăm năm vạt áo sư thầy không nhăn”

(Trích trong Xứ 67, tập thơ Đồng)

Với nhà thơ Trần Lê Khánh, lục bát là một thể thơ kỳ lạ và kỳ diệu, là một loại hình độc đáo nhất, và có tính dân tộc nhất: “Kỳ lạ ở chỗ là nó rất dễ làm, ai làm cũng được, chỉ cần ghép vần là có một bài thơ, thậm chí vô tình có được một câu thơ hay, nhưng để có một bài thơ lục bát hay thì rất khó”. Nhà thơ Trần Lê Khánh chia sẻ. “Đặc thù về vần điệu của lục bát giống như “mật ong”, nó giúp cho bài thơ được ngọt và dễ đọc, dễ đi vào lòng người. Nhưng vấn đề là nếu ta thử dịch ra tiếng nước ngoài một bài thơ lục bát, nghĩa là phải bỏ đi cái lớp “mật ong” này, thì liệu bài thơ còn hay nữa hay không. Đó là một thách thức lớn. Nên với tôi, cần phải tiết kiệm cái không gian niêm luật chật hẹp của 6 chữ và 8 chữ, để sao cho nó tải được một “tư tưởng bên trong”, một hồn thơ, một ngữ cảnh thơ. Từng chữ là một viên đá quý mà ta phải chắt lọc, thì ngược lại, nó sẽ là một thể thơ giúp ta thăng hoa. Nó rất tình cờ như một trò chơi con chữ, mà ta chẳng biết đích đến ở đâu khi đặt bút viết xuống. Khi đến rồi, nó chính là sự khởi đầu để ta quay lại, và chiêm nghiệm và nếu thành công, tôi gọi đó là sự kỳ diệu”. Chính vì những điều này mà Trần Lê Khánh đã chọn lục bát, đi qua nó, đi mãi mà vẫn chưa bao giờ thấy hết, chỉ thấy con đường còn rất dài và rất thách thức. Với anh, tải tư tưởng khác hẳn với dẫn truyền cảm xúc bên trong. Cái đầu là có mục đích, cái thứ hai thì lại không.

Mặc dầu hình thức bên ngoài thơ Trần Lê Khánh là thể lục bát truyền thống, nhưng bên trong, là sự bứt phá về ngôn từ, hiện hình những vô hình, ngỡ là sự phóng khoáng khám phá cảm xúc nhưng lại neo đậu các quan điểm nhân sinh đầy lý tính.

“Ta nuôi sợi tóc trên đầu

Không cần suy nghĩ mấy câu bạc lòng”

(Xứ 25)

Nhà thơ Trần Lê Khánh tâm sự, anh không chủ trương viết thơ để biểu lộ cảm xúc bên trong, mặc dù để làm được một bài thơ thì đầu tiên điều cần là phải có cảm xúc. Cảm xúc này, với anh, giống như nhấp một ngụm rượu vang, hơn là uống say lúy túy. Bởi cảm xúc là của riêng mỗi người, không nên là cái bày ra dưới con chữ. Nhưng đó cũng là chất xúc tác để anh đi vào từng con chữ mà chiêm nghiệm thế giới này. Một thế giới “như thị” vốn như đang là. Và khi chiêm nghiệm như vậy, cái phơi ra còn lại, cuối cùng, là một hạt giống, là một khái niệm phi khái niệm: “Tôi dùng chữ phi khái niệm ở đây vì những chiêm nghiệm này, thi ca sẽ mang lại, phút xuất thần đó mang lại, chứ không phải đem những quan điểm nhân sinh đầy lý tính vào thi ca. Tôi tin là chúng sẽ gặp nhau ở một cái điểm nào đó”.

Trước kia, Trần Lê Khánh không nghĩ bản thân sẽ đến với thơ ca. Anh nghĩ, thơ không bao giờ là vần điệu và chính anh cũng không thích vần điệu. Bất ngờ, năm 2016, anh quyết định ra mắt tập thơ đầu tiên, “Lục bát múa”. Bởi do quá trình sống, và một thời gian đủ dài để đi đây đi dó trên thế giới, Trần Lê Khánh khám phá những vùng đất tâm linh, và quan trọng hơn hết với anh, là đi theo các phương pháp hành thiền. Bắt đầu viết nghiêm túc từ năm 2015, đến năm 2016, Trần Lê Khánh đã sáng tác được hai ba tập thơ. Anh quyết định chọn “Lục bát múa” là cuốn sách đầu tiên, vì đơn giản là anh thấy rất yêu lục bát. Lục bát mang một lực hấp dẫn kéo anh đi tiếp, để từ đó đến nay, anh sáng tác và xuất bản liên tục các tập thơ. Mỗi năm ra mắt một tập. Hành trình thơ của Trần Lê Khánh đến nay cũng được 10 năm, với nhiều giải thưởng văn chương danh giá.

Với nhà thơ Trần Lê Khánh, việc sáng tác là hoàn toàn bị động, tự nhiên thấy viết được thì viết xuống, nhưng đồng thời, anh cũng định hình khuôn khổ kỷ luật như một công việc. Khi viết được, anh quan niệm là sẽ in ra luôn. Mỗi tập thơ được xuất bản, anh có dịp xem lại, cũng như khi có bạn đọc, họ cũng xem lại giúp anh. Để rồi, anh có thể “cất” tập thơ đó qua một bên, để viết tiếp vần thơ mới. Quan điểm của Trần Lê Khánh về sáng tác là khá khắt khe. Nếu trong bài thơ, trong tập thơ mà không có tính “nguyên thủy” (original) thì xem như là thất bại. Tính nguyên thủy là tìm ra được một câu thơ mới, ngữ cảnh mới mà người khác chưa làm:

“Tôi không nghĩ có thơ hay và thơ dở. Vì 100% người viết thơ ra, nếu bài thơ đó không hay nhất thế giới đối với mình thì đó chưa phải là một bài thơ. Đó là xúc cảm của mình lúc đó, nó phải là hay nhất với mình lúc đó. Nên tôi dùng chữ “chất lượng” thay cho chữ hay hoặc dở, nó sẽ phù hợp hơn. Để có một cuốn thơ “chất lượng” cho bạn đọc, thì nó cần phải có tính nguyên thủy, là một cái sáng tạo của riêng mình không giống bất kỳ ai. Và trong hành trình này, tôi “tự nhận” mình có một vài câu mình thấy nó mới, nên tôi mạnh dạn in ra là vậy. Nhưng thú thật, chẳng có một định nghĩa rõ ràng về tính “nguyên thủy” này, rất nhiều lần sau khi in xong khi đọc lại thì lại thấy thơ mình làm ra chẳng hay chút nào”.