Tầm vóc một bậc sư biểu

Một trụ cột của nền sử học đương đại

“Tứ trụ” của nền sử học Việt Nam đương đại được giới khoa học và các thế hệ học trò tôn vinh bao gồm: GS. NGND Đinh Xuân Lâm, GS.NGND Phan Huy Lê, GS.NGND Hà Văn Tấn và GS Trần Quốc Vượng.

Trong đó, GS.NGND Đinh Xuân Lâm sinh ngày 4/2/1925, quê ở Hà Tĩnh, trong một gia đình quan lại triều Nguyễn.

Cuối năm 1954, ông được cử ra Hà Nội học tại Trường Đại học Sư phạm Văn khoa, ngành Sử – Địa. Sau khi tốt nghiệp đại học năm 1956, ông được giữ lại làm giảng viên ngành Lịch sử ở Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Trường ĐHKHXH&NV – Đại học Quốc gia Hà Nội) và công tác tại đây cho đến khi nghỉ hưu (năm 1990).

Hàng trăm nhà khoa học có mặt trong buổi tọa đàm khoa học về GS.NGND Đinh Xuân Lâm đã cùng nhớ lại những đóng góp của một người thầy lớn, người đã góp phần tạo nên một trường phái Sử học – trường phái Đại học Tổng hợp: trường phái sử học thực chứng.

Trong hơn nửa thế kỷ dạy học và nghiên cứu khoa học (kể cả sau khi nghỉ hưu), ông luôn gắn bó máu thịt với ngành Lịch sử, và đã để lại những ấn tượng sâu sắc trong ký ức đồng nghiệp và học trò qua các bài giảng về Lịch sử.

Giáo sư Đinh Xuân Lâm đã có một câu nói nổi tiếng về nghề dạy học mà ông quan niệm là thực sự cao quý: “Nếu có kiếp sau, tôi vẫn chọn làm nghề dạy học”.

500 công trình nghiên cứu đồ sộ và hàng nghìn học trò tài năng

Trong phát biểu nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Giáo sư Đinh Xuân Lâm, GS.TS Hoàng Anh Tuấn, Hiệu trưởng Trường ĐHKHXH&NV đã khẳng định: “Hơn 90 năm tuổi đời, 70 năm gắn bó với sự nghiệp trồng người, hơn 60 năm nghiên cứu khoa học, GS Đinh Xuân Lâm đã để lại một di sản hết sức đồ sộ: hơn 500 công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam cận đại, hàng nghìn học trò tài năng đã và đang đóng góp lớn cho nền giáo dục và khoa học nước nhà”.

Theo GS.TS Hoàng Anh Tuấn, tầm ảnh hưởng của Giáo sư không chỉ giới hạn trong giới hàn lâm Việt Nam, mà còn lan tỏa trong cộng đồng học thuật quốc tế. Những nghiên cứu của ông không chỉ mang giá trị lịch sử, mà còn gợi mở những hướng đi mới cho giới nghiên cứu trẻ.

Còn GS.TS Nguyễn Văn Khánh, nguyên Hiệu trưởng Trường ĐHKHXH&NV, nhấn mạnh: “Giáo sư Đinh Xuân Lâm là tấm gương về tinh thần khoa học, sự kiên trì, sự sáng tạo và lối tư duy phản biện. Ông không ngại thay đổi quan điểm khi tiếp cận những phương pháp mới, những tài liệu chưa được khai thác”.

Nhớ về người thầy, rất nhiều nhà sử học đã bày tỏ sự tri ân và ngưỡng mộ. Là một trong những học trò đầu tiên, GS Vũ Dương Ninh kể: “Buổi đầu tiên được nghe Thầy giảng, tôi đã bị cuốn hút bởi đôi mắt sáng, giọng nói truyền cảm và kiến thức uyên thâm. Chính Thầy đã truyền cho tôi niềm đam mê sử học, giúp tôi kiên định theo đuổi con đường này suốt cả đời”. Còn PGS.TS Tạ Thị Thúy bày tỏ: “GS Đinh Xuân Lâm là bậc quý nhân, người thầy vĩ đại, dấu ấn của Thầy in đậm trong tất cả những công trình nghiên cứu của tôi. Những đánh giá của Thầy về nhân vật lịch sử, cách mạng Việt Nam hay kinh tế – xã hội thời thuộc địa luôn mang tính gợi mở, toàn diện và sâu sắc.”

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Nhật, nguyên Viện trưởng Viện Sử học: “Thầy không chỉ có những phát hiện mang giá trị nền tảng trong nghiên cứu sử học mà còn luôn tôn trọng sự thật lịch sử, sẵn sàng thay đổi quan điểm khi có dữ liệu mới. Thầy là chỗ dựa vững chắc cho học trò trong định hướng nghiên cứu”. PGS.TS Đinh Quang Hải, nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, khẳng định: “Với 92 bài viết trên Tạp chí, GS Đinh Xuân Lâm không chỉ định hướng mà còn góp phần điều chỉnh nhiều quan điểm lịch sử gây tranh cãi. Những nghiên cứu của Thầy đã truyền cảm hứng mạnh mẽ, thôi thúc thế hệ trẻ dấn thân khám phá tri thức mới”.

Quỹ Sử học Đinh Xuân Lâm – tiếp tục thắp lên ngọn lửa đam mê môn Lịch sử

Năm 2017, ngay sau khi Giáo sư Đinh Xuân Lâm qua đời, Quỹ Sử học Đinh Xuân Lâm đã ra đời theo di nguyện của ông. Theo ông Đinh Xuân Thọ – con trai trưởng của cố Giáo sư Đinh Xuân Lâm – người hiện đảm nhận vai trò Chủ tịch Quỹ Sử học cho biết sở dĩ Quỹ Sử học Đinh Xuân Lâm ra đời là bởi suốt đời nhà khoa học chân chính và giản dị gắn bó với lịch sử, thấu hiểu những gian truân mà giảng viên, nhà nghiên cứu trẻ phải đối mặt khi chọn con đường nghiên cứu và giảng dạy bộ môn này. Vì vậy, ông có tâm nguyện thành lập một quỹ học bổng để tiếp sức cho thế hệ kế cận, khuyến khích niềm đam mê sử học, góp phần thúc đẩy nền sử học nước nhà.

Kể từ khi ra đời đến nay, hằng năm, Quỹ trao tặng giải thưởng cho những sinh viên, thạc sĩ, tiến sĩ và nhà nghiên cứu trẻ có thành tích xuất sắc trong lĩnh vực lịch sử. Từ quy mô ban đầu giới hạn tại các trường đại học từ Huế trở ra, đến năm 2024, giải thưởng đã mở rộng trên phạm vi toàn quốc.

Những con số ấn tượng sau 8 năm hoạt động (2017 – 2024) minh chứng cho sức lan tỏa của giải thưởng: 222 hồ sơ xét tặng từ 12 cơ sở đào tạo trên cả nước; 152 giải thưởng được trao, bao gồm: 104 sinh viên xuất sắc; 24 thạc sĩ tiềm năng; 20 tiến sĩ với những công trình nghiên cứu ý nghĩa; 4 công trình nghiên cứu lịch sử xuất sắc.

Quỹ Sử học mang tên vị Giáo sư đáng kính đã tiếp tục thắp lên ngọn lửa của lòng đam mê khoa học và cũng cho thấy tấm lòng rộng lớn của ông trong việc mong muốn đào tạo thế hệ trẻ không phải chỉ khi đang còn sống mà ngay cả khi ông đã đi xa. GS.TS Đỗ Quang Hưng cho biết, sinh thời, Giáo sư Đinh Xuân Lâm đã dành nhiều tâm huyết viết lời giới thiệu cho rất nhiều công trình nghiên cứu của các thế hệ học trò: “Không thể đếm hết những công trình nghiên cứu của các học trò đã được GS Đinh Xuân Lâm đọc, góp ý và viết lời giới thiệu. Lời giới thiệu của Thầy không chỉ có giá trị học thuật mà còn là nguồn động viên quý giá, giúp thế hệ sau vững tin trên con đường nghiên cứu lịch sử”.

Năm 1988, khi được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân, GS Đinh Xuân Lâm đã nói: “Huân chương vô giá đối với tôi chính là các thế hệ học trò – những người tôi đã góp phần đào tạo, những thế hệ đã và đang đóng góp có ích cho xã hội trên nhiều lĩnh vực”.