Trang chủNewsVăn hóa - Xã hộiTìm về vài từ 'bí hiểm' trong tiếng Việt

Tìm về vài từ ‘bí hiểm’ trong tiếng Việt


Trong khoảng thời gian đó, những trẻ khác ùa chạy đi trốn, nấp đâu đó càng kín càng tốt. Khi đọc đến con số 100 thì trẻ mở mắt ra và bắt đầu đi tìm bạn, ai bị phát hiện đầu tiên là bị thua. Đếm đủ con số như thế, lâu lắm, có trẻ láu cá đọc tắt cho nhanh để khi mình mở mắt ra thì các bạn vẫn chưa kịp trốn. Câu đó như sau: “Một đôi, hai đắn, ba thìn, chín chăn, chẵn chục”.

Tìm về vài từ 'bí hiểm' trong tiếng Việt- Ảnh 1.

Trò chơi dân gian đánh chắt chuyền

Ảnh: Nguyễn Văn Cảnh

Thời nhỏ, tôi đã chơi trốn – tìm và nay con tôi cùng trẻ con hàng xóm cũng thế. Năm tháng đi qua, mãi hơn 60 năm sau, nhờ đọc Phan Khôi di cảo – bản thảo chưa đầy đủ (NXB Trí Thức – 2021) do các con của cha đẻ Tình già biên soạn, tôi mới biết chi tiết này: “Trẻ con ta có trò chơi đánh chắt. Dùng những que tre mà đánh, là đánh chắt que; dùng những hòn sỏi mà đánh, là đánh chắt chuyền. Đây không nói cách đánh như thế nào, chỉ nói khi đánh xong một bàn, đếm những que tre hay hòn sỏi đã chiếm được để định ăn thua, thì trẻ con ở Trung và ở Bắc đếm có khác nhau nhưng lại giống nhau ở một chỗ rất lạ. Trẻ con ở miền Trung đếm: “Một đôi, hai đắn, ba thìn, chín chăn, chẵn chục”. Trẻ con ở miền Bắc đếm: “Một chắt, hai choi, ba chòi, chín chủ, chẵn chục” (tr.216-217).

Trò chơi này, sở dĩ gọi chắt/đánh chắt bởi bản thân chắt/hòn chắt có nghĩa là “hòn nhỏ nhỏ như viên đạn” (Đại Nam quấc âm tự vị, 1895), “Một trò chơi của trẻ con, một tay vừa nhặt vừa tung vừa hứng” (Việt Nam tự điển, 1931); hiện nay tên gọi phổ biến là “chuyền thẻ”, có nơi còn gọi “đánh nẻ”.

Rõ ràng, cách đọc tắt trong trò chơi trốn – tìm đã có từ xưa lắm, ít ra đã có trước năm 1958 là năm ông Phan Khôi viết bài này. Ở đây, khi xét về chữ nghĩa ta thấy gì? Muốn thấy gì, trước hết cần phải tìm hiểu nghĩa của các từ đó.

“Một đôi” thì dễ hiểu rồi, không cần dài dòng gì thêm. “Hai đắn” thì “đắn” là gì? Tự bản thân từ này không có nghĩa, phải đi chung với từ khác, chẳng hạn Truyện Kiều có câu: “Đắn đo cân sắc cân tài/Ép cung cầm nguyệt, thử bài quạt thơ”. Kể ra cái lối “mua người” ngày xưa cũng lạ, chẳng những cô ấy có nhan sắc mà còn phải biết “cầm kỳ thi họa đủ mùi ca ngâm” thì càng cao giá.

Còn “ba thìn” thì sao? “Thìn” là từ Việt cổ có nghĩa là “sửa sang, răn, giữ”, theo Đại Nam quấc âm tự vị (1895), chẳng hạn Thiên Nam ngữ lục có câu: “Thìn lòng tích đức tu nhân/Bụt trời đã biết, quỷ thần đã hay”. Về tâm lý con người, không phải bây giờ mà hàng trăm năm trước, cụ Nguyễn Trãi đã nhìn ra:

Dắng dỏi bên tai tiếng quản huyền,
Lòng xuân nhẫn động ắt khôn thìn.
Xuân xanh chưa dễ hai phen lại,
Thấy cảnh càng thêm tiếc thiếu niên.

“Nhẫn” nghĩa là đến, cho đến. Chí lý thật, có lúc nghe tiếng sáo, tiếng đàn (quản huyền) trong không gian, cảnh vật mà mình yêu thích ắt khó giữ lòng mà xao động, xao xuyến, rồi cảm thấy tiếc xuân xanh đã qua. Đã qua thời tuổi trẻ. Chỉ còn là cảm xúc bùi ngùi. Sực nghĩ, “Tiếng đưa hiu hắt bên lòng/Buồn ơi! Xa vắng, mênh mông là buồn” của Thế Lữ cũng là lúc nghe Tiếng sáo Thiên Thai nên khiến “Lòng xuân nhẫn động ắt khôn thìn” là vậy.

Rồi, “chín chăn” nghĩa là gì?

Ta thử đặt giả thuyết từ “một đôi” là 2, “hai đắn” là 4, ắt “ba thìn” là 6, vậy “chín chăn” cũng nằm trong cách tính này? Không, “chín chăn” trong ngữ cảnh này chính là chẵn/chín chẵn, do cách phát âm nhanh nên đã lướt bỏ dấu ngã trở thành “chăn”. Chẵn là trọn, đủ, không lẻ, không thừa, không thiếu, đủ cặp, không so le, còn có cách nói chẵn chòi, chẵn bon. “Chín chăn” xác định, quả quyết chính xác là 9. Suy luận này hợp lý bởi kết thúc câu này là “chẵn chục” tức là 10. Theo nhà ngôn ngữ học Lê Ngọc Trụ, “chục” là tiếng Việt chuyển gốc Hán-Việt: “Chục: số vật mười món, hoặc có hơn (tùy vùng) thốc (sum họp, một bụi – giọng Quảng Đông: chục)”. Ca dao có câu:

Bảy với ba, anh kêu rằng một chục
Tam tứ lục, anh tính cửu chương

Bảy cộng ba đúng là 10, là chục. Cách gọi “chẵn chục” đến nay vẫn còn phổ biến, còn gọi chục trơn, chục chẵn. Dù biết chắc là vậy nhưng chắc gì chục là 10?

Ta có thể kiểm chứng trong đời thường lẫn tác phẩm văn học, chẳng hạn, khi viết Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười, nhà văn Nguyễn Hiến Lê có kể khi đến “Tân An, một châu thành nằm ở ven Đồng Tháp”, lúc đi chỗ ăn sáng: “Anh Bình nhất định lựa tiệm ở gần chợ vì anh vốn ưa cảnh náo nhiệt, thích nhìn người ta đi lại, mua bán. Anh mua một trái dưa hấu và một chục quít, ngạc nhiên lắm khi thấy cô hàng đếm cho anh mười hai trái. Anh cầm hai trái trả lại: “- Cô đưa thừa cho tôi. Tôi mua có một chục thôi mà”. Cô hàng nghe giọng là lạ của anh, mỉm cười, đẩy hai trái quít về phía anh: “- Thầy mua một chục thì tôi đếm một chục đó”. Anh Bình chẳng hiểu gì cả, tôi phải giảng: “- Ở miền này trái cây như quít, mận thì một chục là mười hai trái. Có tỉnh một chục mười bốn hay mười sáu kia”. “- Lạ nhỉ! Một chục mười sáu trái. Thế thì có ông thánh hiểu”.

Chi tiết này đã phản ánh tính cách rộng rãi, hào phóng của người miền Nam. Anh Bình ngạc nhiên là phải bởi anh từ ngoài Bắc vào, không sinh sống nơi này.

Với các phân tích, dẫn chứng vừa nêu, tóm lại, ta vẫn không hiểu rõ nghĩa các từ liên quan đến số đếm trong trò chơi của con trẻ ngày xưa. Không những thế, ta còn còn ngắc ngứ với bài đồng dao này: “Mồng một lưỡi trai/Mồng hai lá lúa/Mồng ba câu liêm/Mồng bốn lưỡi liềm/Mồng năm liềm giật/Mồng sáu thật trăng/Mười rằm trăng náu/Mười sáu trăng treo/Mười bảy sảy giường chiếu/Mười tám rám trấu/Mười chín đụn dịn/Hăm mươi giấc tốt/Hăm mốt nửa đêm…”. Với câu “Mười chín đụn địn”, có bản ghi “đụn dịn”. Bài đồng dao này mô tả hình thù mặt trăng qua các ngày, đại khái, đêm 17 trăng lên vào lúc người ta “sảy giường chiếu” là chuẩn bị ngủ, đêm 18 trăng mọc là lúc lửa ủ trong bếp đã “rám trấu”… Thế, đêm 19 “đụn địn/đụn dịn” thì hiểu thế nào đây?

Chịu.

Từ “chịu” này, ta lặp lại một lần nữa khi nghe đến từ “đí địn”. Trong tập sách Người Việt nói tiếng Việt (NXB TH TP.HCM – 2023), nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Thọ cho biết văn cảnh xuất hiện của từ này: “Chuyện rằng có một chị vợ cực đoảng. Một hôm anh chồng bắt được một con ba ba, giao cho vợ làm bếp rồi đi làm đồng, bụng chắc mẩm chiều về có mồi ngon sẽ rủ bạn lai rai vài xị đế. Chị vợ thả con ba ba vào nồi, bỏ thêm vào đó vài ngọn rau mùng tơi rồi bắc lên nấu trên bếp củi. Trong khi chị lúi húi vo gạo thì con ba ba thấy nước nóng lên, nó bèn bò ra khỏi nồi rồi đi mất. Chị vợ đoảng vo gạo xong, mở vung nồi canh xem thử. Chị ta lấy đũa khoắng, nhận ra rau mùng tơi vẫn chưa kịp chín, nhưng ba ba đâu thì chẳng thấy. Chị ta cứ bần thần ngẫm nghĩ hồi lâu, rồi đi đến kết luận: “Mùng tơi chưa chín, đí địn đã tan”.

Dám nói rằng, những từ vừa nêu ra chẳng ai có thể giải thích nổi nghĩa của nó. Riêng cách nói về số đếm trong trò chơi đánh chắt, ta còn thắc mắc vì sao ở miền Trung, từ “3/ba thìn” lại nhảy qua “9/chín chăn”, cũng như ở miền Bắc từ “3/ba chòi” lại vọt đến “9/chín chủ”?

Cách nói này hoàn toàn không ngẫu nhiên mà đã vận dụng, phổ biến trong tục ngữ, ca dao, thí dụ: “Thằng Bờm có cái quạt mo/Phú ông xin đổi ba bò, chín trâu”, “Ba bể chín châu”, “Ba bị chín quai mười hai con mắt”… Ông Phan Khôi thừa nhận: “Tôi nghĩ mãi mà không hiểu”. Rồi ông nêu ý kiến: “Hoặc giả câu trẻ con nói đó có cái lý gì sâu kín về số học hay toán học mà mình không biết. Còn như bảo thứ đó trẻ con bạ đâu nói đấy, hơi đâu mà tìm hiểu cho mệt trí, thì tôi không dám” (SĐD, tr.217).

Bạn cũng nghĩ thế chăng?

Vâng, tôi cũng nghĩ thế. Và xét ra trong ngày xuân ngày tết, chúng ta cùng bàn về vài từ “bí hiểm” đâu phải không có ích khi cùng tìm về tiếng Việt.




Nguồn: https://thanhnien.vn/tim-ve-vai-tu-bi-hiem-trong-tieng-viet-185241231162544575.htm

Cùng chủ đề

Khởi động tìm kiếm “Sứ giả tiếng Việt” ở nước ngoài năm 2025

(Dân trí) - Ngày 29/3, tại Hà Nội, Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài, Bộ Ngoại giao đã tổ chức Lễ Phát động Ngày Tôn vinh tiếng Việt và Cuộc thi Tìm kiếm Sứ giả tiếng Việt ở nước ngoài năm 2025. Chương trình do Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Lê Thị Thu Hằng chủ trì, với sự tham dự của đại diện các bộ, ban, ngành trong nước, các chuyên gia ngôn ngữ và...

Lễ Phát động Ngày Tôn vinh tiếng Việt năm 2025

Chiều 29/3, tại Hà Nội, Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài (Bộ Ngoại giao) đã tổ chức Lễ phát động Ngày Tôn vinh tiếng Việt và Cuộc thi Tìm kiếm sứ giả tiếng Việt ở nước ngoài năm 2025. ...

Giữ gìn ngôn ngữ tiếng Việt trong thời kỳ hội nhập

MC Thanh Mai cho rằng, trong xu thế hội nhập và toàn cầu hóa, ngôn ngữ tiếng Việt có nhiều cơ hội trở nên giàu có, nhưng mặt khác cũng phải đối đầu trước nguy cơ hòa tan...

Độc đáo trò chơi dân gian và hội thi đánh trống tế ở lễ hội Đền

TPO - Lễ hội Đền Chùa Gám được tổ chức với nghi lễ trang nghiêm và nhiều trò chơi dân gian hấp dẫn. Trong đó, hội thi đánh trống tế độc đáo, thu hút hàng nghìn du khách thập phương về dự hội. 17/03/2025 | 12:57 ...

Nổi bật

Mới nhất

Cùng tác giả

Tên lửa quỹ đạo của châu Âu rơi và phát nổ sau khi phóng

Tên lửa Spectrum phóng lên thất bại trong thử nghiệm vốn được trông đợi sẽ là bước tiến mới của châu Âu trong lĩnh vực không gian. ...

Israel quyết gây áp lực với Hamas, triển khai kế hoạch của ông Trump ở Gaza

Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu cho hay nội các Israel đồng ý gia tăng áp lực với Hamas, đồng thời tuyên bố nỗ lực thực hiện kế hoạch của Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc khuyến khích người dân Dải Gaza 'di...

Bài đọc nhiều

Tư duy như người không biết về công nghệ số để không sợ công nghệ số

Những người ứng dụng công nghệ số (CNS) hãy tập trung vào các ý tưởng sáng tạo hơn là tập trung vào CNS, để câu chuyện CNS cho các doanh nghiệp CNS. Báo VietNamNet giới thiệu toàn văn phát biểu của Bộ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Mạnh Hùng tại Diễn đàn Quốc gia về phát triển Kinh tế số và Xã hội số được tổ chức lần thứ 2 tại Bình Dương, ngày 14/11. Diễn đàn Quốc gia về phát triển...

Triển khai quy trình xử lý vi phạm đối với nghệ sĩ, người nổi tiếng quảng cáo sai sự thật

(CLO) Bộ Thông tin và Truyền thông (TT&TT) đề xuất thêm nhiều giải pháp nhằm ngăn chặn việc những người nổi tiếng, có ảnh hưởng trên mạng (KOLs) quảng cáo sai sự thật trên mạng. ...

Đi tìm hoa gạo…

Cho dù là thời gian mỗi ngày đẩy lùi kỷ niệm ấy xa ta của hôm nay hơn một khoảng cách. Cho dù sự già đi của cơ thể sinh học có thể khiến trí não con người...

Self-guided Hue travel tips

For generations, Hue has been synonymous with the dreamy, ancient charm of a royal capital, even though it is now one of Vietnam’s major cities. If you suddenly feel like escaping the hustle and bustle of city life, keep these self-guided Hue travel tips in mind to immerse yourself in the unique pace of this historical city. Photo: baochinhphu.vn When is the Best Time to Visit Hue? Located between the North and South of Vietnam, Hue’s weather is a blend of both...

Dọn dẹp, sắp xếp lại thôi, làm thế nào bây giờ

(NADS) - Ngày 13/9, sau những ngày đối mặt với ngập lụt, người dân tại thị trấn Thác Bà, Yên Bình, Yên Bái tiếp tục khắc phục và trở lại cuộc sống như bình thường mặc dù gặp rất nhiều khó khăn. Đến...

Cùng chuyên mục

Hai người phụ nữ hiếm hoi trong lịch sử từng được trao huy chương Fields

Trong số 64 nhà toán học được trao huy chương Fields ở lĩnh vực toán học chỉ có hai người phụ nữ. Đó là nhà toán học người Iran Maryam Mirzakhani và nhà toán học người Ukraine Maryna Viazovska. Đến năm 2022, nhà toán...

Vì sao nhiều Gen Z thà ‘ăn bám bố mẹ’ cũng không muốn làm việc 8 tiếng 1 ngày?

Công việc từ 9 giờ sáng đến 5 giờ chiều, từ thứ 2 đến thứ 7 đã không còn là chuyện hiển nhiên và lựa chọn duy nhất. ...

Quảng Bình ký kết hợp tác với Sun Group

(NADS) - Ngày 15/4, tại TP. Đồng Hới, UBND tỉnh Quảng Bình và Công ty Cổ phần Tập đoàn Mặt Trời (Sun Group) có buổi làm việc và ký kết “Bản ghi nhớ hợp tác chiến lược đầu tư phát triển”. Đây được xem là cột mốc quan trọng, mở ra giai đoạn mới cho tiến trình phát triển kinh tế - du lịch bền vững của tỉnh Quảng Bình. ...

Xác lập kỷ lục 135 món ăn từ trái thanh trà

VĨNH LONG 135 món ăn chế biến từ trái thanh trà - trái cây đặc sản của thị xã Bình Minh vừa xác...

Vì sao ly hôn tập trung ở thành phố lớn?

Theo báo cáo kết quả điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 của Tổng cục Thống kê vừa được công bố cho thấy TP.HCM có tỉ lệ ly hôn, ly thân cao nhất cả nước với 263.000 người, đứng sau là Hà Nội với hơn 146.000 người. ...

Mới nhất

“Bị bỏ rơi thế này, ai còn dám báo nữa”

VHO - Gần ba tháng kể từ khi phát hiện hai thuyền cổ trong quá trình cải tạo ao, ông Nguyễn Văn Chiến (50 tuổi, khu phố Công Hà, phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành, Bắc Ninh) vẫn ngồi trông khu đất như một “người canh giữ di tích bất đắc dĩ”.  Không có văn bản giao nhiệm...

Thâm Quyến & Worldex thăm VIMC, thúc đẩy hợp tác chiến lược.

Ngày 16/6, Tổng công ty Hàng hải Việt Nam (VIMC) đã đón tiếp và làm việc với đoàn lãnh đạo cấp cao đến từ Công ty TNHH Tập đoàn Cảng Thâm Quyến (Shenzhen Port Group) và Tập đoàn Worldex dẫn đầu bởi ông Shen Huaxin Tổng Giám đốc tập đoàn . Chuyến thăm mở ra nhiều kỳ vọng...

Tập đoàn Cảng Thâm Quyến và Worldex thăm và làm việc với VIMC, thúc đẩy cơ hội hợp tác chiến lược – Tổng công...

Ngày 16/6, Tổng công ty Hàng hải Việt Nam (VIMC) đã đón tiếp và làm việc với đoàn lãnh đạo cấp cao đến từ Công ty TNHH Tập đoàn Cảng Thâm Quyến (Shenzhen Port Group) và Tập đoàn Worldex dẫn đầu bởi ông Shen Huaxin Tổng Giám đốc tập đoàn . Chuyến thăm mở ra nhiều kỳ vọng...

Bất ngờ với cấu trúc đắp dựng thành Dền

Phục hồi giá trị từ một di tích bị lãng quên Phát hiện tại thành Dền nối tiếp chuỗi bằng chứng khảo cổ về kỹ thuật đắp thành thời Đinh - Tiền Lê, vốn đã được khẳng định qua các đợt khai quật tại thành Đông (1969), thành phía Đông Bắc (2024) và một phần thành phía Nam....

Phát hiện khu vực cư trú ở di sản thế giới Mỹ Sơn

VHO - Tại khu đền tháp Mỹ Sơn (huyện Duy Xuyên, Quảng Nam) đang triển khai song song hai dự án khai quật khảo cổ, bảo tồn nhóm tháp L và nhóm E, F, với mục tiêu quan trọng là bảo tồn các yếu tố gốc của di sản, tiếp tục nhận diện giá trị còn tiềm ẩn...

Mới nhất