Lễ cúng đầu năm của người Ba Na ở Tây Nguyên: Nét đẹp văn hóa

Lễ cúng xin Yang (Giàng, trời, thần linh) ban cho tất cả người dân trong cộng đồng sức khỏe

Cách thành phố Pleiku hơn 120km, làng Mơhra còn lưu giữ nhiều bản sắc văn hoá độc đáo đặc trưng của người Ba Na. Nơi đây thuộc địa giới hành chính xã Kông Lơng Khơng (huyện Kbang, tỉnh Gia Lai), vào buổi chiều mùa đông già làng Hmunh (70 tuổi) đang chăn bò ở triền núi sau nhà.

Bước đi của ông tập tễnh khổ sở vì đầu gối bên phải trúng đạn quân Mỹ xuyên từ trước ra sau trong một trận chiến năm 1970. Thời chiến, ông dũng mãnh, quả cảm, thời bình là người uy tín, chăm chỉ. Bởi thế mà trong làng Mơhra ai cũng thương và cảm phục ông.

Ông thích được người khác gọi mình là “lính cụ Hồ” Hmunh. Ông luôn làm theo những điều Bác Hồ dạy, chính vì thế mà người dân làng Mơhra giao cho ông chức vụ quan trọng là người đứng ra xin Yang cho làng Mơhra sức khoẻ, mùa màng bội thu.

“Mình không làm điều xấu, không nói dối nên người dân cho mình được làm lễ cúng xin Yang cho sức khoẻ, lúa gạo. Lễ cúng là điểm tựa tinh thần, để người dân yên tâm trong những việc bất thường chưa giải thích được. Mình là người lính cụ Hồ, cháu bác Núp (Anh hùng Núp – PV) nên không mê tín dị đoan, không cúng để chữa bệnh, người dân làng Mơhra hay nơi khác bị đau ốm mình nói phải đến bệnh viện”- già làng Hmunh nói.

Tiếp lời, già làng Hmunh nói lễ cúng xin Yang cho người dân sức khoẻ rất quan trọng đối với người Ba Na. Lễ cúng vào đầu tháng 1 âm lịch, có mặt tất cả mọi người trong làng. Bởi vậy, nếu ngày mai cúng thì buổi chiều phải thông báo để bà con chuẩn bị.

Lễ vật cúng rất đơn giản do tất cả người dân góp tiền mua, gồm 1 con heo cái được nấu thành 3 món, 1 con gà mái, 1 quả trứng gà. Sau đó nấu cơm vào 3 nồi Gọ bảy (nồi đồng) có kích thước khác nhau.

Gọ bảy nhỏ được nấu đầu tiên phải là gạo mới, nồi phải rửa thật sạch, cơm này sẽ cho những người lớn tuổi trong làng ăn, 2 nồi còn lại sẽ nấu cơm cho cả làng ăn. Nếu các cụ già, thầy cúng ăn dư phải chia lại cho con cháu, không được mang về hay vứt bỏ. Thủ tục hoàn tất thì trải một cái chiếu mới mua để thầy cúng làm lễ vào 13h00 chiều.

“Mình làm lễ trong nhà rông. Ngồi xuống mình chắp tay xin Yang cho dân làng khoẻ mạng, làm ăn phát đạt, đi đường gặp điều may mắn, có người tốt bụng giúp đỡ” – già làng Hmunh nói và khuyến cáo khi làm lễ xong mọi người ăn uống phải nói chuyện lịch sự, không được ca hát nhảy múa.

Lễ cúng kuai (xin mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu)

Sau khi xin sức khoẻ cho dân làng khoảng vài ngày, già làng Hmunh sẽ chọn một ngày trời nắng đẹp để thực hiện lễ kuai – xin mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu.

Lễ cúng có 1 con heo, 1 con gà, rượu. Đặc biệt lễ cúng này không thể thiếu 1 cây le được chặt trong rừng. Tiêu chuẩn cây le phải cứng, cong đều, không được quá già. Già làng Hmunh sẽ tự tay vót cây le, tuy nhiên sẽ giữ lại 3 đốt có nhánh dài. Ngọn cây le được cột 3 chiếc vòng tròn làm bằng tre, tiếp theo cột sợi dây rừng dài chừng 1m, cuối sợi dây này cũng được 3 chiếc vòng bằng tre.

Trước khi tiến hành cúng già làng Hmunh sẽ đốt nhựa cây Gul có mùi rất thơm để “gọi” Yang về. “Loại nhựa này rất khó tìm, phải đi rừng nhiều ngày may mắn mới thấy” – già làng Hmunh kể.

Thủ tục hoàn tất, đầu tiên già làng Hmunh sẽ xoay ngọn cây le chỉ hướng cong về hướng mặt trời mọc. Dưới cây le, già làng Hmunh xin cho trời mưa thuận gió hoà, không có bão, đừng cho nắng nhiều. Già làng Hmunh đặt hai lòng bàn tay khép vào nhau vừa đưa lên hạ xuống vừa xin: “Hôm nay làng tôi có 1 con heo, 1 con gà, 1 ghè rượu cho Yang. Yang hãy giúp dân làng trồng cây lúa xuống có nhiều hạt, khoai sắn củ to. Xin Yang cho mùa màng bội thu. Chúng tôi sẽ sống đoàn kết, hoà thuận, không lừa ai”.

Tiếp đó, già làng Hmunh xoay ngọn cây le về hướng Nam, xin cho dân làng làm ăn may mắn; quay về hướng Bắc xin cái bông làm khố, nhuộm vải đẹp; quay về hướng Tây xin nước để cây không chết khô, người dân làm ăn trong thời tiết mát mẻ.

“Lễ cúng năm mới của người Ba Na là một nét đẹp của văn hóa truyền thống Ba Na. Trên thực tế, nó là dịp để mọi người trong cộng đồng gặp gỡ, trò chuyện, chung vui đồng thời nhìn lại 1 năm đã qua, cam kết cùng nhau (có sự chứng kiến của thần linh – theo quan niệm của đồng bào) để sống tốt, sống có ích trong năm mới. Đó là điều đáng quý, nên gìn giữ”, Nhà nghiên cứu văn hoá Tây Nguyên – Nguyễn Quang Tuệ cho hay.